Дагул выъыд гъылыгъ
Ай-адиший са дагулчи. Гьеминийе я халкьдид хал саджатыр ай, я багъ. Эхир ми хакьыри.
Хакьыри-хакьыри, диван ваъара минийды. Пагьчагьара, вазиреше, назиреше ми гада дар-агъаджаа реъэсды мислагьа1т гьаъара.
Сыт1а дишири илсанар сырыхчияхда гадкъас.
Ми гедеэне, гадиере рухьура:
— Йикьисды, зы йикьире а, изды йик1ик са гвалах кимаба — зас изды нинис са темени хъаъас йигара!
— Вас гьааса нин хъыргади, хъаъ, — хьур, хьва, пагьчагьара.
Бейде рыгыргара нин. Темени гьаъад йиъи, хьур, сырыхчиере нинды мизик сыс ваъара. Эбир йибкьыри мизаа.
— Гьай ламыссыз, ва гьис выъыри ми гвалах?! — хулкара пагьчагьара.
Рухьурдиш гадиере. Пагьчагьара рухьура:
— Шыв ки иди, са гвалах ана выъыд виъи ва сыс. Ихтилат джыъыр, за вы гаагъусдиш!
Эхир сырыхчиере рухьура:
— Пагьча, сагъ йишид пагьча! Джан илсанар! Нинды мизире йиъи изды кьулуу гьеми йыгъ йыгыд. Сахьусды дагул выъыд гъылыгъ за хала хъибкьыйне, гьанийе гьилаады виъиди худкурдиш. Куькуь выъыри. За к1ат1 хъибкьыйне, нине гьадис сук сывъыри. Гьааса йиъи заклаа сырыхчи йишид.
— Саъ сехъеръэ гада! — хьур, хьва, пагьчагьара. — Туьмбу1гь нинис выъыр йигара. Йигаси йе-ва1 гада му1къа1а1 — я нин джухда сиригасдиш, я выдж му1къа1 ахъагъусдиш. Гьанийды дух йикьидаана йиъи. Тахсир ки нинды йиъи, туьмбу1гь ки!
(Эту сказку записала Махмудова Вера, 1968 году, у Пулатовой Марият, 55 лет, с. Лучек)
ЭДЕМИ НЕ ТЫЛА
Ай-адиший са эдеми. Бала касиб йиъий ми. Сада ми дама усбыр гьаъас йиъид, минийде ывыргара са быт1рад кьути. Шад йишир, чалыш руъура касиб к1ыбди ми кьути ачых ваъас, ара шыв ади гакъас. Гьа ликьури кьутийаа, гьа ликьури — ачых вич1еэрдиш! Эхир ачых вишири. Араа гъаъ сада мысна гьуджувгуд са шей йибкьыри. Гич1 йывхы1р касибес, кьути хылаа хийбхьури.
Шейере джи видж субда ваъара, рухьура:
— За вы быссагьа1т улеси!
— Гьай аман, гьай дад, за вы кьутийаа гъаъ ихъивири, ва зы гьидид бадаана йиъи улед?!
— За вы улеси! Ва зы гъаъ сихъивгынахъунки, эдемиер йыхды касбыр диш. Balс хатир гьац1абыр диш.
— Яхши иди, — рухьура гъарибере, — амма дыкьа за на ва ры1къа1а1 гьа1сил дишидбишдаа худкас, вы гьакь виъиме, зы. Гьабише шууна гьухьурди, гьадыхда гадкъыд гвалах ваъаси за на ва.
— Йишийхь! — рухьура шейере.
Дуруъура мибыр ра1хъне саъ. Аала кал мибишды ры1къа1 гывырха1ре са быт1рад шилды кьурукьбыр гъад хук.
Шейере рухьура:
— Йыкьа, эдеми, гьеми хукара шыв рухьурди, хъадацус!
Эдемиере йиъид-йиъид кал ихтилат гьаъара хукас, хьели хулкара:
— Гьихьяъ, джан хук, шей гьакь виъиме гьамыъ, зы?
— Гьелбетдики, шей! Илсанар гьеч гьакь дуруъуд име: за джва1ршис сиг1ыд йыгъа а1хъ ваъара, серинвалды вылц1ара, джва1р, хъу1диди, га1рибыр ки кьат1 хъаъара. Хумухун за емишбыр вылц1ара, джва1р га1рибыр хъуна куулкьара. Дуьзды гвалах ваъара а шейере вас! Balс, илсанашис, йыхаъан гьац1ад диш!
Са шад вуруъура шей! Эдемиере маа рухьура:
— Гувка, са мадды гьалдаа-га ки хухъудкаси.
Маа диъина а мибыр. Лидурхьвара мибыр са темизды, илсындид нагъв калды, былахаа.
Эдемиере мидис ки ихтилат гьаъара.
Былахара рухьура:
— Шей гьакь виъи! Гьис хьуйне илсанар йыхва1лид джыбра хъудбыр диш. За гьабишис темизды хьед вылц1ара — гьабише зак каджаъад шыв-га адиш. Дуьзды гвалах ваъара шейере!
— Гьын-де, ун йишириме?! Гьамыъ за вы улеси! — ливирчере шей.
— Гухъувка-гва, са ил ад гьалдаа-га ки хухъудкаси!
Маа дуруъура мибыр ра1хъне саъ. Гьа1сил вуруъура мибишис кьа1сды са йыма1л.
— Гьемидидаа худкас-гва, — рухьура эдемиере.
Кьуляа джыбра ихтилат гьыъыйне, йыма1лере рухьура шейеде:
— Ва эдеми джуьлъур самалыт! За изды иессиес ла1ч1уддухъунды гвалахбыр гьыъыри. Амма гьамыъ, кьа1се вишийне, халаа йивигыри, ублеше лювъун бадаана. Лап гьакьна гьадире вы улере!
— Гьамыъ за вы улеси! — габардж силгара шейере, эдеми хакьас, хьур.
Садахьурка гьилаа иди хьуъ ливирчере тыла.
— Шиви, шыв хабар виъи? Шыв гьа1джет йиъи вы1хьды арыди ад? — хулкара мидире.
Эдемиере маа йишид-йишид кал ихтилат гьаъара. Тылыере, кьутияхда гывкъыр, рухьура:
— Ми шыв махв виъи ва зас ваъад, гьай эдеми?! Гьеми кьиямат шей ми к1аъды кьутие ывырхьа1реме?!
Шейере рухьура:
— Дишме вы инамиш? Иди выкьа гывакъ, шууна айди зы кьутие! — гьухьур, гыбыл калды вишир, шей ара кьутие ухъу1вч1ури.
Гыбыл лаат1ур, сиене ара а1хъа1ч1удыыла хъуъ, тылыере рухьура эдемиеде:
— Дирине кьути гъигъе хъаваъ! Гид джигиди сихъивихь! Bal зы ки, кьа1се вишийне, халаа йивигыр ад виъи, амма вы1хьды ламыс ва1хьван йишийхь!
(Сказка предоставлена Ибрагимовой Ф.М.)
С. М. Махмудова,
доктор филологических наук, профессор Московского государственного психолого-педагогического университета
