Мыса Маамыдов
Рутульский писатель Муса Махмудович Махмудов родился 13 марта 1916 года в селении Рутул. Отец дал ему образование на арабском и на русском языках. После окончания радиотехнического училища в 1938 году ушел в армию, оттуда его забрали на фронт. Служил в Советской Армии 24 года, вернулся в звании майора и с двумя Орденами Красной Звезды, Орденом Отечественной войны, медалью “За отвагу”.
После возвращения из армии начинает писательскую деятельность – из-под его пера на рутульском языке, который тогда еще не имел письменности, выходит первый роман на рутульском языке – Са къадам гимадана “Полшага от смерти”, рассказы, назидательные рассказы и притчи.
Все творчество Мусы Махмудова пронизано любовью к Родине, коммунистическими идеалами, готовностью пожертвовать за Родину жизнью.
Умер М. М. Махмудов 13 ноября 2004 года, похоронен в селении Рутул.
Роман «Полшага от смерти» был написан в 1968-1970 гг., основан на реальных фактах, когда был убит пастух Дзудзух, ценой своей жизни не позволивший угнать колхозную отару овец.
Роман написан на рутульском языке с использованием кириллицы, однако из-за отсутствия письменности не был издан. Перед вами первое издание романа.

Са къадам гимадана

Къасым на Наида

Темизды сельхозинститутад гилидура садахьурка сесбыр-йаIхъбыр идхьур, валыг-чалыг лыъыд джигьилер дуруъура. Гъиигъа мибишис ти джыбраады ГьуIкийметед экзамен ай. Ми кушаа ти кушаа дуруъура, фикир ана экзаменед, китабырмыд джарбыр лахад ун йиъий мадад. Гъаъна гимадад гадийер ригиде кал луьздес чалыш диъий, араа шыв ун ади хъадацус.
Са-сад гадийер-рышбаI араа гъаъ шадана хъуIдирей, са-сабыр – шине идхьур, ире дишир. Амма гъаъна гимадабише сиенебишыы хьылибыр лийере рыкъаI дуруъурай:
— Шууна йишири? Шыв худкури? ГьацIыриме вас? Хъывыс йишириме? – хулкарай гьаIннийдаа.
Ти джыбраана аъ руъура Къасым – гьаIджизды гьархыд гада, лыIхды чIарбыр хъуъ лыйхаI гьыъыр ад. Хьесымахьде, мыс-га кал, йаIхъ ки гине, ми аъ руъура.
— Гьанийе йыхана хъывыси! Къасым сиенебишис хъыгад и! – рухьура гъаъна гибише. – гьанийды хаджалат гьыъын герек диш!
Ригире чIыIгъ выъыр, Къасымды шадды улабыр гьабгура. Са курса адбыр бегеде дыкьасмаа, тинаа ришбишды сесед ун йишири.
Хъуъ сукуд Къасым – джус бытIраана гьаргвад рыш риъи, джуды хыди Рикъийетыхьван риъина ад. Ире йишир Къасым, улабыр эхъетIес джишир мибишыыла. КьваIрси рыш са-сынийхъаъ бытIрадбыр диъий, ва гьухьус, минийды хьесыма ад нурара тинийк нур кабгъурай. РышбаI мединститутад ти джыбраады курса ай.
— Къасым?
Сиенебыр хъуъ дыъыр, мибишды бейде руъура:
— Наида, ваI шууна диъи? Мыс йидкьыдбыр диъи?
— Салам! Хьуд йидкьыриме? – хьесыма гаркъас джишир, хулкара Наидара.
Къасым на Наида гьаджадгур ад балад вахт виъий. Балад вахт, хьуйне, хьибыд-йукьуд йыгъ йишир ай. Наидара хъаIл выъыр ай, Къасым мадды рышехьван кучидаа гьалыс-иди гьагури, хьур. Къасыма шыв гьыъырдики, шууна ихтилат гьаъас чалыш йиширдики, хъахърабцура адиший, хатир адгыр.
— Е шадды диъи, ва хьуд лешур ана хъун, мадды шыв-га вас йыкьасды диш, — рухура Рикъийете, хыл выр Къасымда,
Рикъийетды къаад сен йишир ай, йиз кал джагварды ранг ад риъий хьесыма, мыс-га ки шадды гъигъды йаIхъ гьаъарай, гьадид ун йишийне, сиенебишды йикIе виригъ йибкьыд кал руъурай. Йидж кьуIндысинды рышере хьудмысна кьыле ваъарай.
Наида на Рикъиет ти джыбраады курса ай мединститутад. КьуIнийсинийе йыхана кьыле ваъад, сиене хыдиймашис гьацIарай.
— Ай йишири-гва, — рухьура Къасыма Наидада, — шудаъ йыгъ гыргара ва за?! Вас йыхана гьацIара, шешин джыъыр ад за! Ва шудаъ гьурхьа гьаъара зы? Задаа вы геркьасна гьухьус руъурдиш, йидж шиви за гьыъыд?
Наидад улаба гьухьури Къасыма, гьанийды къаIл сахъаIбхъыIр а, хьур. ЛыIхды улабыр гыбыл хъаIаIдхыIд гьучIел кал йишири.
Наида гъехълебир гьаргуйне, Рикъийете гьайвырди рухьура, ти маа хъаджрахын бадаана:
— ГьаIджетбыр гьаъадыхъаъ, вите е-ваI сайир гьаъас! Гъаъ йыхды виригъ гъаъ! Быгаа маа мисед йыхды темизды гьаваа викисиме гьацIаардиш!
— Вите! – шад ришири Наида, кьул йывхыIр Къасымыхда ки.
Виригъ хуIхъуIуIвгъуIре ай. Укьмыклаа, чIириклаа лаъ хьадид ил лагъуIре ай. Джагварды гыбыл, эккед шурукмар кал, виргъихьде рапара, силъэре ай хаIле.
Джигьилер дейрагьад къирхыхда суьдкуьри.
Наида муIкъаI рухуд риъи. Гьанийды дид йикьири, Наида кIаъ риъине. Гьалаки гьа хаIаIр ришир адиший, дид мардишдыдыхьван. Гьасса кал ий гьанийс, гьамыъ-гьамыъ диде рак ыъыр, ридж, эвели кал, лаъ кеэръэсды кал.
Гьа йыгъ Наидас гьамыъки, ниъгъа кал, йикIыы гъамадай: мыкьды хумухдид йыгъ йиъий, нине чIарымык раIгъ кагъур, цIинды ухун ки лывъыр, дидды бегеде рыгыйне, — гьа йыгъа Наидад йукьуд сен йишир ай. Нине элидзий ки выъыр, як гьухьа гьыъыр, лидкьыд хьыв ки, баIмбаIк кал гъыIдилды, мадды идды карбыр ки цухьрудыы лихьир, сиене хизан аа сувгъуйне. Дидде хыле хай Наида, нине йаIхъ гьаъара, улесды силхьере. Гьа бере Наидад сахьусды шадды йыгъ йиъий. Джыбра хъуд йаIкваIс дид, военкомата сес выъыр, гьадаа мадана даIгъвийе гьаархыIри. Хьели нине ихтилат гьыъыри, ридж сархыр марана, дид месиде йиркьыр, уу ирхьури, теменибыр хъаъара. Гъаъ I942-хьусды сен йиъий, дидис гьацIад йикисий мын, шыв завал гъади гьуIкийметаа.

Дид сигыри Сталинградди. Ихьды эскерер луьздуьр ай, гьаIр чIуб ватандид накьудид джуIхьды эбирехьван гьабгъура, душманада аъ къадам лихьис джывыр. – «Са къадам хъуъ лаIмаIбуш! Волгадид ти къирхыы ес ер адиш!», — гьухьур ай Ватандире.
Гьа гьуджума рыхыIре разведротадид командир. Гьанийды ериндире лубзура Абубый – Наидад дид. Гьанийды йигитваIликлаа хабар ай ватандис, Абубыйе сада диший джуды гиджичIинвалды, дирибашвалды гьувга выъыр ад. Гьанийклаа шума-иди кихьир ай фронтад газитмыра. Гьа хьура гий, дирид гадийер хана, душманад йыIкьаI йыхьыр, есир хакьыр хъуIдиди. Паулюсды къушум, Ростов ки лювшур, Сталинграддыхдана эчIибхьыр ай, хакьыр ербыр гъигъе гьаъара. Гьа арыдыы ихьдыбыр чалыш диъий, Паулюс лешуд еримыыла йихъигас, хьур, хуIхъуIуIвшус Ростов. Абубый разведка гьаъад ротадид кьухьды йиъий. Гьабыр мыс-га хьурагине дуруъурай, джыбра хъудбищис раIхъ гьувга ваъара.
— «Душманар гьилика гиди, гьацIара гьаъ!», — рухуьра Абубыйде майор Мальцева, бугъазаа гъаъ сес ки дживчIир мыкьынире.
ЙаIкв ачых йикисмаа лейтенант Абубыйды подразделение ивилхьвара душман лузур ад постмыы, гьабишис хабар джившин бадаана, ихьдыбыр диъина ад. ЙыдхыIр хьура лидхьудбыр, идилхьвара Абубыйды эскерер немцешды окопма. Тимбыр, хьура луьздес джишир, хъадахара. Абубыйе хывылкьара Безымянная, хьур, дур гъад, сыв. Мибыр гъигъе дуруъумаа душманас хабар вишир, цIый гьугъ гьаъара, сивтере ми сываа сиене аритиллериедире не минометмыра. Дуьнйаа видж тIубкьуд кал йишир ай, мычIахъды выше йыгъ кал йаIкв ибхьура, цIай рапара на джил тIубкьа ваъара, Абубыйды эскерер гъад сыв хаIле лийчир ад кал йиъишир ай, уула саъ сагъуIд цIире не тупбырмыра. ГьемиссагьаIт-гьемиссагьаIт хаIл тIудкьур, илсанашыы сыхыIсды кал йиъий. Накьв гъивирхьере ай хьесыма, хаIле, сивтед тупмыра гъивилхьере.
Амма йакв ачых руъудире, ихьды пехотадид сес ивилхвара: Вырра!, — хьур. Душман гийкьыри, выдж гъихьир ад, гичI йывхыIр хъадахара, сиене хаагъур.
Ми сываала мадды дыркьыбишдыы арыдаа йигит офицер Абубый ки ахъыгыри, тике-тике гьыъыр.
— «Ес ваI садаки йикIыыла удхасдиш, ихьды йигитер! ВаI душманад къаншере луьздуьри, ватан бадаана!» — рухьура гымышед чIарбыр мыкьды хьыблире лийче гьыъыр ад кьаIсды полковникере, шубаIшды сыр гьыъыйне сиене ихьды дыркьыд йигитешис. Ми джигиди мадад эскереше кывырхаIре уу ирды хаIдий гъад сыл. Кьулууды хъаджир, луьздуьр ай яраллы эскерер, хыдиймар мыкьды накьудиде дывыр ватандид рыIкъаI.
Са наIхаIн Наидад хыле хъывылцIара военкоматаады къагъат, йукьдиъне аркIа гьыъыр ад. Кьыле гьыъыри Наидара, джуды дид мардишды. Джус джуклаа хабар аджабгыр, луруркара Наида гьаади аа. Гьа хабар йибкьыйне, Наидад нин ки мардиший, — гьа гаIшинире не йидкьыд йыгъырмыра рикьири ваз улихьде. Дид-нин шыв кар иди гьацIасмаа, Наида етим ришири, четинды даIгьвийед геде тек ришир. Наида арыбгыра са ридж, вышне бейде адишне, текды йывыд сен йишир ад хыных, шешин адишды хала, мыкьды масалма, ридж не са кьаIсды гаIт, Наида сиргIа раъад, гъилабаа сывхыр.
Мидийыкьамаа минийхда гьаIр наIхаIн руъурай къумши – кьаIсды Мамый-баба, выдж ки текене марад, гьанийды духре даIгьвиди гьаадхыIр ай, къари рикьири. Бегеде хад мукъаI Мамый-бабад хыдыл ай, Къасым хьур, нин рикьир, нинды нинде хад. Гьанийе вихирей са гугалый, я диш са худа хад язуб, магал выъыр кывылцIарай Наидас. Наидара джус на Мамый-бабас Мирийаа хьед лебшурай кIыъды парчехьван. Мамый-бабадаа йирхьас руъура адиший.
Решир-решир, некьик кирхьури Наида, гьамыъ шыв гьаъасди джацIыр. Некьиклаа кеэрере Наида Мамый-бабара. Шыв йишир ади хабар вишийне, Мамый-бабара рыш джуды хала хъыргара, са ридж ми йуIкьды хаджалатахьван саджартыр. Хьибды сыда Наида Мамый-бабахьван арыргара, хьели минийс ки едере йишир, йикьири. Къумшийшихьван Мамый-баба кихьис Наида ки руръура, сырыыла хъуIрире джуды дидды хала, — маа кьаIсды баба ки кине мардиший, мереш хьусды, хыл хыле хакьасды.
Мамый-баба йикьид хабар вишийне, руруъура мадды муIкъаI ад къуд ки, Къасымды кьаIсды нин, Къасым ки хъуна. Гьадаа таныш дуруъура Наида на Къасым. Хьели гьабише са мехьтебе кьыле ваъара, амма Наида мыс-га рахарай Къасымыыла, — гьанийе Мамый-баба йикIыы хъыгарай, дид кал йишид джус.
Рикъиет, ридж кьыIчи риъи, хьур, хъаIаIрхыIри, Къасым на Наида дерйагьад къирхыда дыхьыри. Ми джигиди Наидас хъывгад ер гий – эккед дагьар, гьадыы Наида рыхьыр сурубкьурай, джус гугьула йишийне, яхуIре иди. Гьадыыла гьувгарай сиене дерйагь. Гьамыъ ки мидаа тиниъ хырыда гьабгурай хьидид кьалып ки, ти суруу хуувгъуIре ад виригъ ки, цIамна-цIамна хьидик кувгъуIре ад, хьидыыла хьуъ лувкуд кал. Лепебыр ларсара, гъирхьере ай къирхыы гъад сец1елис. Сиене дуьнйаа са дерйагь виъид кал руъурай.
— Наида, тини гид геми гьавай!
Тиниъ кал эккед джагварды геми гий, гьадид маIгъаIдмыыла лаъ шивди йихире ай матросаше, — геми дерйагьаа вуруъус гьаIзыр ваъара ай.
— Шудаъ миди йыха йиъиди гьай!
— Вас миди йыхана гьабгурама?
— Зы кид кине руръура миди, вахт ади, — рухьура Наидара, — ми джыгаа зас хъыгад йиъи, — йикI архыйин йишид кал руъура.
Къасым гакъыри Наидахда: джагварды мермеред калды хьесымара нур вылцIара ай, виргъид нур кагъуйне, нур джыглахьде ара гидхуд кал гьагварай, хьылынды улабыр хаIлихьван сакал йишир ай, йаIхъ гьаъади гьабгуд сылабыр джагварбыр кал йиъий, нур ара идхьур. ГаIдды къашбыр на хуIлаIхды гъыIбрибыр хылире йыхыIдбыр кал ий. ЙаIхъ гьаъади, данырма бытIрад хьварбыр руъурай, гьадире Наида хыных кал гьарубгурай, ара херъэс йигара руъурай сиене мыкьлад кардымыдаа урухуIс, гъара раъас.

«Шууна за ми гуьзел захьван хаIаIр раъасди?! Баджагьат гьа зас ричIед», — джу джуклаа фикир ваъара Къасыма, Наидад хьураа саъ ийир ад кьамчIелиймыхда гакъара.
БытIравалды гьаIннийс вылцIад кар диш, бытIравалды выдбыйды бахтлы ки мыс-га руъурдиш. Наида сахьусды гьаргуйне, илсанар хъуъ ладкъара гьанийхда, — минийды суй банымыд дамах кал, темизды былах калды виъий.
— Вы гьис гиихьир а? – сурубкура Къасымыхда Наида.
— Зы быгаа хъуIгъуIре муIкъаI. Кьыле выъын лаабтIур а, гьамыъ гвалах ваъара каIчIур йигара.
Къасыма сельхозинститут лаабтIва выъыр ай, ми вазыра гьанийс выр ай мал духтурад диплом. Наидас гьацIарай, Къасымды лаабтIур ад, амма ми мисе кIыбди хъуIгъуIд, хьур, фикир адиший.
— Вахт виъиме?! – рухьура Наида, гуджедире дагул гьаъас чалыш ришир садахьурка уле лузуд нагъвбыр.
— Бес, гьамыъ хъыхьыр йигара.
— Гьын, иди вас раIхъ йыхды виший… — Наида лерчир, сухъуркури шегьердыхда, телесыхана лирхьере къадамбыр.
— Гурка, вы гьили хъарахыр ад риъи?! – гиджийкьыр, лаъ лухъубзура Къасым.
Наидара гъил кыхыIри, Къасымыс джуды нагъбыр гьаджагун бадаана.
— Гурка, Наида, лурза! Зыки хъиъина а! Шиви вада садахьурка гьыъыд?! – рухьура Къасыма выдж рышахда хъихъийкьыйне.
— Вы хъуIгъуIре а, шыв! РаIхъ сафар хайир виший!
— Хъыхьыр йигара, вас гьацIад шиви! – хыл халкьара минийды Къасыма.
— Зас йигаардиш вы хъыхьыр! – игъвилхьвара Наидадаа, нагъвалмыра ац1ыд улабыр лийир гадийахда, гьадыыла ире ки ришир, джуды ры1хъ гьагва джаъас чалыш риъине.
— Наида! Наида! – Къасымыхда хъаджацур, хылабыр Наидад гарданахда руъура. Наида ара хыIрхыIри, решере.
— Джан Наида, зас ки гьацIаардиш, шууна ешемиш йикисди, вы адишды джигиди! Зас вы адишды са йыгъ йигаардиш! – сидхьури Къасымды гIаляа джудаа гьухьус джишир ад чIелбыр. – Зас шууна вада гьухьусди джацIыр ай!
Я раIхъ гьухъджувгур шадваIлире, я илсанар, хъидъина ай мибыр дерйагьад къирхыдаа лаъ. КьуIнийсинийды йикIбыр цIе идхьул кал йишир ай, аа-уу вышне мадиший, са джваIр не са джваIршид дуьнйаа.
Мибишды арыди ад цIинды фикир ливче выъыри милицийед суьпсийере:
— Луьзде! ВаIс раIхъ гьувгаардишме?!
Къасым ачых хъишид кал йишир, гакъыд – джваIр машинмыд рыIкъаIаI хьуъ диъи.
— Маа хъаъасдиш! Хыл лювуш!
Хъуьдуьргъуьр, джигьилер сыдыбкьыIре Шегьердид Багъди гид устIулаа.
Сахьусды хылис джус ридж рацIадыыла хъуъ Наида шад ришир ай, Къасымды улабаа джус ридж гьаргур. Дид даIгьвиди гьаархыIдаа хъуъ са йыгъ ки шадды йиъи хьусды агыд диш ми рышес. Къасым мыс-га бытIраана гьагварай Наидас, амма ридж джухьде герыбкьырдиший, гьис иди. Гьамыъ Наидас Къасым джуды хизан ыхъывгыд кал йишир ай.
Гъаъ кушуба йишири, хаIл хаIдиймыра ацIыри, хьымыIл наIк кал, ваз йибкьыри, аа-уу гид сиене махвалык кал йишири, улихьде гид фонтанара гъилхьере ад укIбыр цIирхьумбыр кал йишир ай вазырды йаIкваIре. Амма шешин джигьилешис гьабгура адиший. Са джваIр чIирыы гъай, са Наныхый (наIкыдид раIхъ) – хаIле.
— Ва гьис мисе ыхьа1 гьухьури, вы быгаа хъу1гъу1ре, хьур, — рухьура Наидара, — зы вахьван ха1а1р рикисмаа.
— Ва ихтияр выхьна гьамыъ! – йа1хъ гьаъара Къасыма. – За ц1ийывды сыда кьыле выъыри, ихьды гьу1кийметере зада диплом выр а, гьамыъ за изды бырдж хъывыр йигара гьу1кийметес – гьили сигырди, гьади чалыш йикиси бакара йикис. Зы мал духтурна сигыр а, зас гьааса аала лаъ йикьас йигара, джишихьна, ха1ба1хъа1нед гвалах ки ваъаси. Ва шыв рухьура?
Мисене гъургъад ихтилат, хьур, фикир ваъара адиший Наидара, гьал-га джудаа хулкад, джуды раиебыр гьацIара гьаъад. Гьанийе шыв-га рухьумаа Къасыма рухьура:
— Изды диде сиене джуды гьуIмир колхоза ливири, джуды гьуIкиймет бадаана чалыш йишири, зас ки гьааса гьаъас йигара. Гьамыъ дидды ери зы виъи, за куьмег гьаъаси илсанашис. Йикисимийхь задаа?
— Ий, Къасым джан, вадаа сиене йикиси, гьидихьде вы гаIчIурди. Йидж гиме йихид лиэдиклаа шаламар руъудиш. ГьаIннийхда джуды фикир а, амма йыхды устарара кыбырыклаа мас гьаъаси.
— Зас ки задаа йикисды кал и. Зы гьадис гьаIзыр руъурай сиене гьуIмирди. Йидж хьели зас гьаIюхь йикисийхь, мисем раIхъ кеэпIири, хьур?
— Ва гьили-га йыхана гвалах ваъаси! Вадаа сиене лаIчIуси, вас йигара йишихьна! Ва гьааса йыхана кьыле выъыри, гьамыъ гвалах вас вацIара а.
— Хьели, гвалах ваъад джигиди, зас диссертацие ки кивхьис йикIыы гъа, изды диссертациедид бин гвалахаала агаси. Гьа ки йикIы гъа гьаъас!
— Ва гьааса гьухьуйне гъиигъа, гьа рухьуд чIел виъи, выды кьуле шыв кихьисди фикир а. Вы кийиъ, шаклы джишир, раIхъ видж ачых викиси!
Къасым секин йишири, Наида рази риъид гьагуйне джуды гвалахаа. Гьамыъ гьа гвалах джуды гьуIмирдид гвалах кал йишири минийс. Амма гьа руъусды колхоз лап аа гимабад, джыбра хъибхьур ад виъий. КьуIниисинийс ки гьа кар гьацIарай, гьис хьуйне, кьваIрси гьа муIкъаIаIдыбыр диъий. ГьацIарай, шудаъ заIхмет выгара викисди.
Ми наIхаIн Къасым балад геде некьик киджирхьур ай. Месихьде йаIхйеркара, юргъан саъ сивере, лаъ хъаваъара, йикIыыла убхурдиший гъиигъад йыгъ. Сада Наидад улабыр йикIыы хъуIгъуIрей, сада гьанийды чIелбыр, садахьур милицийед суьпсиед ун руъурай, сада колхозад ербыр на гвалахбыр йикIыы хъуIгъуIрей. ГъыIбрибыр саъ гьыъыд духъунды уликлаа лаъ Наида лурубзурай.
Са-сад геде, Наида хьура гырхыIйне, гьанийды йикIид йыхвалды на курусад ухьтанвалды гьувгуйне, Къасымдаа чIел хъивчIеэрдиший, бала геде пашмал руъурай, выдж гьанийс лейих дишды кал гьагур, дуьнйаа мычIахъа вуруъурай. Амма Наидара са ул ливийне, йикI шад руъурай, лебчирей, сиене аа-уу рапарай, виригъ ибхьуд кал руъурай. ЙикI кьалкьарай, Наида гьаргуйне. Къасымыс умуд адиший, ми йыгъ руъуд, хьур.
Къасым йикIис гьацIарай, гьанийс выдж ки бытIраана гьабгуд, йидж гьа Наидад сир йиъий, гьемиди йыкьамаа гьанийе гьагва гьыъырдиш, Къасым джус бытIраана гьабгуд. Къасым кIаълаа хъуъ бегеде хад ий, Къасымды диде экке рыъыд риъи, Къасым руъурай Мамый-бабахда, гьади Наида ки ана, Наида Къасымыхьван джуды хизындыхьван хаIаIр ришир ай, мадды вышне адишне, сиене эккед дуьнйаадыы тек риъине. Къасым йиъий гьанийды ватан, хизан, куьмег, панаа, умуд.

КОЛХОЗА

Ихьды нацIур гуувгъуIд джигидаа цIамды виъи, са кIыъды мири духъунды виъи. Гьадхыд банымыд на сывымыд йыIкьаI ибхьур, кьыцIды деримаа хьуъ вуруъура, дагьармыра гъаъ гуджуувгъур. Са дуьзенаа либхьуйне, нацIур акьуIре вуруъура, эккед Самур вуруъура, аа-уу гид ербыр лебшура. Хьанне, йирцIед йизбыр банымыыла саъ сукуйне, нацIур хъавацIара вуруъурдиш, гьадире гадкъабишис гичI ливере, сиене дерима на банымыы сес ивир. ЛыIхаIне-гъыIре йишир ад нацIурды хьедбыр, хаIаIбшура банымыд кьатIбыр, йихире кьухьды духул варгьам, гьидидаана хыхъывкьас джишир, вахара дерйагьахда, хъыIджылкаIре хьура лидхьуд халбыр, багъбыр, хукбыр, малбыр, усбыр, эгъетIид гъаIбыр. Са арыдыыла, джуды гудж гьувга выъыр, нацIур секин хъуIвгъуIре, шешин джыъыд кал вирхьара. КьыIнне нацIрура гьып йихире, гьып илсанаше даваа кал ишлемиш ваъара.
НацIурды къирхымыы балад муIкъбыр гъаъ, гьадире гьамыс хьед вылцIара, багъбыстанас хьед гьагъус вылцIара.
Са гьаасад муIкъ ги гьабхыд йизирды Iийлахъанад бегеде Лалаъандид кIухьуу. Миди дуьзды хылаадыбыр гъад халбыр са-сындыы уу гъад кал гьабгура, са-сындид джыбра лузур а. Гьалысна гьацIаардиш, мыс вишид виъиди миди муIкъ, мыс сихьирди сахьусды хал. Амма кьаIсдыбише рухьурай «Е хьураа хъуъ йидкьыбыр диъи, Арандаа на Балкандаа», хьур. Аа-уу гид банбыр ки гьаIрдыхда джуды хасиет адбыр йиъи: Бурухъна-банаа къалинды дам гъа, укь гъа, йыхды хьедбыр на былахбыр а, эдемийаа кал, мыхыр ки гъа – елли укь гъадишды, кьул ки гъа – БаIлихдад, хьур. Къаншере ад Хьымыдыы са хук гъаддиш, са былах ывгасдиш, тух даъасды, хьед йигара йишийне. Гьаммыд ти суруу Нуьгебан ги – ялгъузыймыра ацIыр ад, идды хьедбыр ки а, укь, хук, хьач, хьут, зизе, — сиене емиш гъа. Гьабыйды банад на Бурухъна банад йыIкьаI Чала-дере а, дженнет калды. Секки банаа кьы1нне леч1ус руъуддиш – гьаммыы гьассад къалинды йиз сирхьере, са сес-ун йишихьна, я илсанад мык1 кивкьыхьна, уула саъ кьырыкь вуруъура, гьидидаана хыхъывкьас джувгъу1д.
Гьадаа хьуъ виъид Лалаъанак гъыIнне ки кине каIчIус руъурдиш мыкьынире – гьа нацIур ЦIийлахъанаала виъид виъи – йизирмыклаа на мыкырмыклаа хьуъ. Лалаъандид калды идды хьед гьилине адиш. Гьадаа аъ мисур-тисур хук на укь йиъи. ГьаIр банааа эйлахбыр на сывбыр гъа, гьамыъ гьамма илсанар малбыр хана хьанне дуруъура, кьыIнне саъ муIкъаI хъуIдире. Эвели ихьды мал кьы1нне миди алгаддиший – гъы1нне мал миди муIкъаI руъурай, кьы1нне хьуъ Аранди гьилгарай Салыватаала аъ. Аранди Гала яхда ихьды ербыр ай, гьади кьы1нне мал силгарай. Сигъыд джыгаа йиъиме, гьадыыла я укь лазим руъурдиший, я ус. КьыIнне давар Аранди йыхьарай, гъы1нне – МыхаI. ХалтIыхда ки, колхозмыхда ки балад малмыд суьруьбыр ай.
Гьади ана виъий колхоз «Коммунизм».
Кушуба руъудире Бигьизат телесых руръура ай лахад бегеде. Гьанийды лахаа шумуб-иди гьаIйаIг гъай – сынди як, сынди хъинкIийбыр, сынди – йыкьцармысды цIыс гьаIзыр гьыъыр ай. Гъийгъа гьанийды хьудды сыда гьаджагур ад дух хъикьасды йиъий, кьыле выъыр лаабтIур. Убур кидишды Сагъар кид-кине гъивилхъвара ай, вахара ригиде, ва гьухьус, мидис ки хабар а Къасым хъикьасды. ГьаIр гьаIмп тылыйере выъыдухъунды, Бигьизат рахарай гъуIлихда, яраб хъиъимий, хьур.
Гъараа дарвазадид ун йишир, Сагъарад гьаIв-гьаIв ибхьури. ГъуIляа гъаъ гаркъыд — хъиъине а.
— Гьай джан дух изды! Вы ки гьахъабгуд ий хьи! – дагулана нагъв темиз выъыр, гардана ирхьури нин, Къасым ригяа аъ аIхъаIчIудка.
— Шууна риъи, джан нин?! – ара херъири Къасыма джагварды чIарбыр нинды кьулуула сахьусды хылис гьагур, гунаа вишид кал йишир.
— Йыха риъи, джан дух, зы йыха риъи! – хьесым геэлъэре рухуьура нине.
ЦIамна-цIамна мийманар, бейдебыр дуруъура каIчIури, Къасым хъиркьыд хабар вишир. Нине сиене хала ад идды карбыр, улесдыбыр, рагъасдыбыр устIулаа лихьир ай, цухьра беземиш гьыъыр.
— ВаIс байрам къутли вишийхь! – Гьагъзыр сывабырмыы ледкьыйхь! ВыIхьды хала берекет вищийхь! – ун йишири ригидаа. Ми Къасымашды бегедед ШийтIан ГьаIсан йиъий. – Мидиъ-га шууна нин гъилыы гъади! Иесси диш, дженнетдид ХуIри-Пери риъи! Гьамыъ мисед хьыле мадиш, улабара нехир ухуIре, хылабара къыдыкь къилквара!
— Яхчи-яхчи, аъ йыкьа, буюр! КIатIырыра гъылыгъ ваъара, дадалара ун каъад кал сумабукь! – гиихье хъаъара ми нине, аа сагъур цухьрудыхда.
Гъараа маа рак йетири: гьа джалгъандыылад чахыр ки хана йидкьыр ад Къасымды хыдиймар диъи – Урудж на Рустам, гьабише хаIбаIхъаIнвалды ваъарай ай колхоза.
— Е диъи! Едаа йыхьаI кар йишир ама?! – зарафатбыр гьаъара мибише, хьыли лийир хыдийаа.
— Дыкьа! Дыкьа! Мидиъне вите! – дыгыргара мибыр Къасыма тывды хала гид цухьрудиде.
— Аъ дыкьа! Гадкъас, ваIдаа зы хъеэйес руъума, хьур! Гьилды джигьилне маради еклаа гадкъас! – хыл вылцIара мийманашде ШийтIан ГьаIсана.
Лювшур мибишды хылаа шуьше, ачых ваъара минийе:
— Джалгъандаады идды чахыраала каIчIус, гьадаа хъуъ урусашды гьулхьадыы ки ледкьаси!
Къизилед ранг гъад чахыр, зуьмез лювгъуIре, сулкара араа хьуъ йаIкв гьабгуд темизды гьамгыд истаканма.
— Сагъул! ВаI сагъ диший! – са хупI выъыри ГьаIсана мидис.
— Нуш! – рухьура минийде хыдиймаше.
ГьаIсана идваIлире чахырад улабыр къице гьаъара, хьывахда и, гъахьунахда хыл сидживгыр. Сиенебыр джухда гадкъара ай, — нагьакьды улабыр къице гьыъыйне, минийды чIачIахый сахьусды гьувгудбыр кал.
Нине йихире бугъ лювгъуIре ад къазан, йыкьцарбыр ана. Мибыр ки синийе ыъыр, нисе вылцIара Рустамда хьура сихьис. Урудже йихире бикIерене мадад шишбыр, кьухьды-кьухьды якыдид тикебыр, хаIредире хаIр-хаIр ваъара мадана. Къасыма бикIерды ацIыдбыр куулкьара, силхьере къабырма гьаIннийс. Тывды хала бытIрад илбыр илхьвара.
— Ихьды колхозад сагълыгъындаа! – лаъ кеэвилъэре истакан Къасыма.
— Колхозад цIинды гвалах ваъаснийхъаъ! – лаъ кеэлъэре сиенебише.
Маа рак йыхыIр, гьашыкь Джамесеб агъуIре хала: — Миди цухьра ана, зы адиш, шыв!

ЦIамды хьываа ки хыл сивигыр, лаъ лубзура Джамесеб, гъаъ эгъепIир джуды дур ад, ширмагьийед кIычIбыр гъад чунгур, рухьура:
«Джан!» – рухьуд хьур, джанде аман амаабдиш,
Ирды эчбыр данырмыы гъад бахтывар,
Мисед дамах маа гьалдана хамаабдиш,
ГъыIр гуувгъуIймар гъилябаа гъад бахтывар!
Къасымыс нинды чIилыхда ц1игьал йишир ай, амма Джамесебды наIгьнийед ухьтанваIлире йикI ситIе гьаъарай. СихъджитIир, хъадабцура ай гьаIшыкьахда хала адбыр. Нин ки, ригиде суркьур, убур хъихьир ай, хала ад мийманар ки йикIыыла удхур.
Выды тIылбыр багъди ад билбилед и,
Ваклаа руъуд ил къизилгуьлед йиъи,
Йукьуд гымышед, йукьуд къизилед йиъи,
Мыйед мыгьыр хылабаа гъад бахтывар!

Хьедбыр халкь гьыъыри былах бадаана,
Зы первани йиъи чирагъ бадаана,
Ришбишды арыди дамах бадаана
КъыIбды гьаIний тIилябаа гъад бахтывар!

КьаIсды гьаIшыкьад сесере джанде дзыз увулгъара, гьаасад джандихьде гагъуIд калды чIилмыра. Джамесебды сесаа къумшийер ки ягъмиш дишир, Бигьизатды аа-уу сыдыбкьыIре.

УхьтанваIлис садахьвбыр гъад саз калды,
ХаIлды ыIкьаI цIыхьыра ад ваз калды,
Рирхьад геде майданаа гъад къваз калды,
ЛыIхды къашбыр улабаа гъад бахтывар!

КьваIб-хьиб чIуб бирчекяа игъибхьура,
Шыв ухьтанна выды буйдис гъидхьур а,
Рирхьад геде кывымыхьде гибхьура,
КьваIд укь на сур чIарымыы гъад бахтывар!

Дур ад гьаIшыкьад чIелбыр са гьалдына наIгьнидыыла геэйесне диший, гьаасад чIилмыхьван джуды фикир гьувга ваъара ай.

Закляа Меджнун йишир, вахда гъургъара,
Дерде ирхьур, йыгъ йыгъаала суркъара,
Зы гьагуйне, вы лархьур, ругъургъара,
Джейран вишир, банымыы гъад бахтывар!

За “Яр” гьухьур, вакляа лыIхды гIар вишир,
Вы бадаана дуьнйаа юкьсур дар вишир, — вешере ай гьа1шыкьад чунгур.

ГьуIмирдыхьван къургъушинед бар вишир,
Джамесебды гъуIнимыы гъад бахтывар! — хьур, хабар вылц1рай гьа1шыкьад ч1илмыра джуды пашмалва1ликлаа, джус ад гуджеклаа, рыганийыы лиджийкьыр.

Джамесеб бегьем йишийне, йикIе гьаIшкь адишдыбишис ки джуды рыгад йикIыы хъуIрирей.
— Са наIгьни ки хъаъне, джан гьаIшыкь, — рухьура Бигьизата. Вахда бала хъадацус хьылешис агыддиш, вы мыс-га выг1лешихьван субкьура.
— Вы бадаана, выды йигит дух бадаана за вышед йаIквшир гьухьуси! – шад раъара Джамесебе нин.
ЙаIкв ачых руъумаа Бигьизатды халаа гъаъ хъуIдирдиш яр-дуст, къуни-къумши, гьилды Къасымыс хвашгурди ваъас, хьур, йидкьыр, гьилды Джамесебыхда хъадацус. ЙаIкв кьатI йишир, Бурухъна-банад кIеъэлыыла лаъ виргъид хьаIл гьувгуййне, кьыIчи йишир ад Къасым лийкьара нинды хылире гивир ад месыы, кIаъды геде кал, идене некьик кибхьура.
ЙаIкваIс Бигьизат, Къасым лаъ кеджеэйис хьур, кIыб лаъ лурзур, зер везир, хана Хьымыдыы нехирдик кивгас руръура. Хьели Лалаъандаа хьед лебшура, кIатIашис сук сывъара, аъ хала хъыджырхьыр, дух некьиклаа кеджеэйин бадаана.
Амма араа Къасымды ун руъура:
— Гьай нин, вы гьили а?
Хъарахыр аъ, гилхьере минийе духарыс хьыв, ларса гьаъара чий, сивилхьере кеэвид наIк не маIдды хаIред.
— Гьын, нин, гьамыъ за на ва мислагьаIт гьыъыр йигара, — рухьура гадийере, — за са гвалах ваъара каIчIур йигара, выды гарданаала саъ саIхъаIчIун бадаана.
— Гьай джан дух! Выши захда ваала гъайри ад, гьалыс и гьаъасды, я шыв куьмег и задаа руъуд! Гьамыъ ва къари рыъыр йигара, хьели зас рагьаIт йикиси!
ЙаIхъ кидхьури Къасымыс:
— Къарийед вахт гьала йибкьыр адиш! Гвалах ваъас йигара зас. Ниъгъа Урудже не Рустама захда колхоза сес выъыри, джваIршихьван хаIбаIхъаIнвалды ваъас. Руъус йигара зас.
— Гьай джан Къасым, зы выды улис рикьий! Гьемидухъун кьыле выъыр, хъиркьыйне, хаIбаIхъаIнваIле руъурама? Гьади вадаа кьыле джывыъыр ки руъус йикисий! Са мадды гвалах гьувуг.
— Нин, зас аала лаъ каIчIус йигара, суьхьде гьа гвалах ваъас, хаIаIр вишийне, хьели маддиъне ки йикиси. Ихьды муIкъаI ад колхоз виъи, гьади ад пешебыр гьацIара йишир йигара.
Са сураа шад ришири нин, духара гвалах ваъара, джус куьмег йикиси, хьур, ти сураа – малдухтурад билбицI хана хъиркьыд дух хаIбаIхъаIнне йыхыьыр йигара адиший.
— Гвалах гвалах виъи, джан дух, эхир рухьура нине, — гьилды-га выъыйне йикиси, амма гьилине ва выды ламыс хыляа симелыг. Зас йигад са гьа и. Ламыс эдемийед хазна виъи. Абыр ад эдеми къизиляа гъа. Абыр илсанашды сахьусды кьимет виъи.
— Джан нин, шыв ч1ел виъи «абыр»? Гьадид натыдже йыхана вац1аардиш!
Йа1хъ кидхьури нинис: — Гьеми и руъуд, хыных бала гемаа маддийне сигыйне!
— Джан дух, абыр шыв кар йиъиди, к1ыбди гьухьус йикисдиш. Гьа ихьды халкьдид къанун йиъи. Вас абырад гьа1датбыр джац1анахъун, на1ха1н гьухьуси. Амма гьамыъ, гьа кар ха1а1р джыъыр, за вы гьилине сигасдиш.
— Гьаасад лазимды кар йиъиме?! – рухьура Къасыма, джу джуклаа фикир ваъара: кьа1се ришир а нин, — балад карбыр гьац1ара адиш!

АБЫР

Древний кодекс чести рутулов — своеобразная конституция, которой они неукоснительно подчинялись поколение за поколением. Правила горской чести четко, подробно и конкретно прописаны в неписаном своде законов гор, который называется Абыр.
Абыр – это закон гор и кодекс чести, основа нравственных законов, национального самосознания рутулов, культурно-исторический феномен рутульского народа, который следует соблюдать неукоснительно, правила этикета, составленные многими поколениями предков. Абыр – это высшая мораль гор и горцев, в которой прописано каждое действие в семье и в обществе.
Приведем основные положения кодекса Абыр — этикета рутулов.
Мужчина должен всю жизнь беречь свою честь и честь своей семьи:
всегда и во всем повиноваться сперва деду, потом отцу, потом старшим мужчинам своего рода;
безусловно подчиняться старшим;
не сидеть в присутствии деда или отца;
если пришлось сесть, то по правую руку их; если сыновей двое или больше, то по обе руки – старший по правую руку;
в пути идти рядом с отцом по правую руку;
отец или братья не могут присутствовать на свадьбе дочери, сестры, при этом должны полностью обеспечить и контролировать свадьбу;
в танце мужчина приглашает женщину;
женщина не должна смотреть на мужчину, с которым танцует;
пытаться уйти, а мужчина в танцевальном прыжке не позволять ей уходить;
в танце мужчина не должен приближаться или прикасаться к женщине, даже если это его жена;
почитать и ухаживать за бабушкой по отцу, матерью, бабушкой по матери;
быть строг в семье — не показывать любовь к жене или своим детям, никогда при родителях не разговаривать со своей женой или брать своих детей на руки (при этом можно показывать любовь к детям брата или сестры);
если кто-либо оскорбит его или членов его семьи – отца, мать, сестру, жену, дочь, смыть оскорбление только кровью;
если же женщины семьи заслужили оскорбление своим поведением, смыть кровью позор;
избегать бедности, содержать свою семью и родителей в хороших материальных условиях;
помогать членам своего рода, помогать слабым и больным, старым и одиноким в своем роду, селе, народе.
Мужчина должен сохранять спокойствие и хладнокровие в любых обстоятельствах:
избегать хвастовства и многословия;
никогда не хвалить себя или членов своей семьи на людях;
уметь владеть собой в любой ситуации;
не повышать никогда голос;
реагировать на все с внешним спокойствием;
уметь стойко переносить страдания, как физические, так и душевные, принимать хорошие или скорбные события, не дрогнув ни одним мускулом лица;
всегда быть готовым защищать родину, свое селение и род;
никогда не отступать в бою;
не показывать страха, тем более слез;
презирать смерть;
быть готовым смело смотреть в лицо испытаниям;
не позволять себе выходить из себя: не вытаскивать кинжал из ножен настолько долго, сколько сможет, а если уже вытащил — убить.
Мужчина должен выглядеть красиво: содержать тело и одежду в опрятности и чистоте;
избегать чревоугодия и быть воздержанным в еде;
держать осанку.
Мужчина должен достигать хорошего уровня в образовании:
уметь читать и слагать стихи;
знать лучшие стихотворения мастеров слова своего народа наизусть;
достичь такого уровня в образовании, чтобы без труда мог поддерживать разговор на любую тему.
Мужчина должен быть честным и благородным:
обладать чувством собственного достоинства, гордостью;
иметь самообладание, силу воли,
не давать слово, а если обещал, выполнить даже ценой жизни;
ставить интересы народа выше собственных;
никогда не лгать, не лукавить, ценить слово выше жизни.
Мужчина должен уметь принимать гостей:
стараться иметь кунака в других селениях;
уметь принимать кунака так, как родного брата, предоставляя ему кров, пищу, защиту и сообщить общине о том, что это его кунак, что тот находится под его покровительством не только в его доме, но всюду, даже в собственном селении кунака;
если порог дома переступит гость, обеспечить ему лучшее питание и ночлег на все то время, пока он не покинет дом;
если гостю угрожает опасность, защищать его, взять на себя его заботы.
Мужчина должен соблюдать законы горской чести – Абыр.
О мужчинах и их роли в обществе в рутульском языке зафиксированы пословицы:
Йигит хала йикьидиш
Джигит не умирает дома.
ГьаIр бармак гъад выг1ылды диш
Не всякий, кто в папахе, мужчина.

Жена не должна никогда ни при каких обстоятельствах смеяться или говорить громко в присутствии свекра, деда мужа или любого мужчины рода мужа;
жена не должна разговаривать с мужем при родителях – своих и мужа;
жена мужа и муж жену не должен называть по имени;
жена в пути должна идти на шаг сзади мужа или других мужчин рода мужа;
жена никогда не должна перечить родителям мужа и его братьям;
жена не должна часто ходить к родителям или советоваться с ними по своим семейным вопросам.

Положение женщины в семье прописано также в пословицах:
Бармак шалырыхъаъ юкьва1 виъи — Папаха тяжелее шали.
Шу шурукадид мийикьий — Пусть брата даже птичка не потеряет.
Ха1ле Йиниш, хала – выгIыл — На небе – бог, в доме – муж.
Лаъ ул ливийне, — Йиниш, саъ ул ливийне, — выг1ыл.
Вверх глаза поднимешь, — Бог, вниз посмотришь, — муж.
Къариед Йиниш выг1ыл и — Бог жены – муж.
Отношение к самой жене и женщине в доме изложено в пословицах:
Къав гъад – хал, гъадишды – хараб -Тот, что с крышей, — дом; без крыши – развалины.
Къав гъадишды харабас хыIн рыхыIд и — В развалины без крыши выходят по нужде.
Йивандыхда на хьыдынийхда ватан вуруъурудиш — У лошади и у женщины родины не бывает.
КъаIгьбийяхда йывыб лычек вуруъуд и: са маннийыы ливес чалыш руръура — У гулящей женщины бывает семь платков, один старается накинуть на другую.
КъаIгьбе хьыдылды кьваIд рак лийес чалыш руръура — Гулящая женщина старается иметь две двери.
Хьыдынийды гьакьал дабне а — Ум женщины в подоле ее платья.
Хьыдынийе къазамиш гьыъыд ки йикьийхь, к1ат1ырыра выъыд гъылыгъ ки — Нет проку от заработка женщины и от яйца, снесенного курицей.
Тем не менее женщина признается умной и опасной:
Гъубгъуд на хьыдынийды сир алгадиш — У пчелы и у женщины тайну не найдешь.
Къариере выгIыл лаъ ки гьаъара, саъ ки — Жена мужа и поднять может, и опустить.
Быт1рад къари не юргъа йиван къумшияхда йикийхь — Красивая жена и иноходец-скакун пусть будут у соседа.
Юргъа йивандид джыбра руг руъуд и, бытIрад хьыдынийды джыбра – чIел — Сзади породистого скакуна пыль бывает, сзади красивой женщины – хула.
ЦIинды кетхудиедаа бырдж ла1маIбуш, хьыдыныйде сир малуцI — Не проси в долг у новоиспеченного богача, не доверяй секрет женщине.
Девушка, которая уже вышла замуж, даже в родительском доме не оказывается нужной:
Рыш дидды хала, кьурукь йишир, хьыблихьван хъуIмаргъуIй — Дочь в отцовский дом даже как листик, гонимый ветром, пусть не вернется.
Хьед ад арха парч руъуд и, рыш ад хала – чIел — К источнику с водой кувшин приходит, в дом с девушкой – слово (ссоры, обсуждения).
Рыш вырды масалды духул виъи — Дочь – камень для чужой стены.
Выг1лис руръус йигад рышере къабыр йаха гьаъара — Девушка, которая хочет замуж, посуду бьет.
Бабушка по отцу (Кьухьды нин “Старшая мать”) может командовать всеми женщинами в семье, вести хозяйство, распределять обязанности по хозяйству, но ею может командовать даже самый маленький мужчина дома – ее внук: если мужчина входит в комнату, все женщины встают, — бабушка может привстать, если она очень пожилая. При входе внука бабушка встанет, показывая пример уважения к мужчинам другим женщинам в доме, откуда в языке пословицы:
Ти к1ыъды выг1ылды ки хьыдыныйхъаъ бармакас кьухьа йиъи — “Даже самый маленький мужчина старше женщины на папаху”;
Дух халды мыхьыл виъи, рыш –вырды халды ригизан — Сын – бревно, на котором держится крыша рода, дочь – порог чужого дома.
Дедушка по матери (Нинды дид “Отец матери”) иногда никогда не приходит в дом своей дочери, а если придет, то исключительно на свадьбу или похороны. Так же редко в доме сестры должен появляться ее брат.
Бабушка по матери (Нинды нин “Мама матери”) должна приходить крайне редко в дом своей дочери. Никаких прав, совещательного голоса у нее нет.
Братья и сестры должны поддерживать друг друга во всем, однако брат руководит сестрами, даже старшими, а сестры не смеют ослушаться любого решения брата. Отсюда в языке пословицы:
Ришис шу банад кIеъэлыы гъана гьабгура, шус риши — рыIхъыIд гутIахьде гине — “Брат сестре кажется стоящим на вершине горы, а брату сестра — под кучей золы”.
Шу шурукадид ки мийикьийхь — Пусть даже у птицы не умирает брат.
В Рутуле не было классового расслоения. Все люди были одинаково равноправны, не подчиняясь никому, кроме своих отцов и решения своего джамаата. Это была идеальная демократия, что и отражается в языковом сознании рутулов.
Таким образом, концептологический анализ понятия Абыр демонстрирует, что данный концепт является определяющим для мира горца, основной доминантой, на которой строится мировидение, концептом, выстраивающим всю жизнь в определенной плоскости, ключевым для образа мышления.

Джыбра хъуд йыгъа Къасымыхда правлениеди сес ваъара. ЦIигьалды муIкъуIхда, Къасым телесых джишир, аа-уу гакъара, банадаа лаъ виъид виргъид тамаше гьаъара йиъине ай. ЦIамна виригъ лаъ кеэвийне, хаIл хакьыр ад думан хылире хъуъ гьыъыд кал, хъахыри, хьылынды хаIл ачых руъура, кIаъды хынхыра гьыъыд йаIхъ кал. Виргъид нур араа хьуэ киийдхьур, гьаваа темиз вуруъура, гьеми хьед кал, варагъас йигара руъура. Шудаъ гьурхьур ай Къасым ми гьавыыдыхда шегьерма! ГьаIр нахьвасара джандис гудж вылцIара ай, гьаIр къадам рагьаIтене лилхьерей! Хьураа хъуъ Хьуше-дам гакъара ай, муIкъ аIгьдиет выъыр ад йигит лузур ад кал. Къасымыс йикIыы хъуIгъуIре, шудаъ выдж гьади ниныхьван йыхьыди, лысбыр гьаъас, хьели йикIыы хъидкьыри, шудаъ хыдиймашихьван хьачылмыхда Йыгъахда ругъурди, нацIурда хьидма аIчIуд кал, Лалаъандаа аъ Чала йиванашихьван дыхьыд кал. Мисед бытIрад ербыр гьилине адиш! Ихьды банымыыла гъайри маа дженнет амыйхь?!
Банымыд йыIкьаа варапара гьувгара ай йиз гъамадад ЦIийлахъан.
— Гьай ЦIийлахъан, бычIид сыв,
Мыс-га ваа уу йиз гъа шыв! —
йикIыы хъуIгъуIре Къасымыс НураIаIмаIдды ухьтанды наIгьни. Садаки кьыле ваъад джигиди йикIыы хъиджидкьыд наIгьни, ватандид сес кал, йикIис йыIхыIри. Ватан видж валгад кал йиъий джухьван Къасымыс.
РыIхьыд сен йишир ай, Къасым муIкъаI адишды, кIаъдыбыр хъадацIаардиший, кьухьдыбишис салам вылцIара, лийкьара колхозад правлениедиде.
Ригиде лийкьыйне, рак ачых гьаъара араа гъаъ хъиръид джигьил хьыдынийе, Къасымыхда ул ливир, гьайвырди хъаIаIрхыIри.
Джыкды худад эдеми, гъыIрды валыг гъад, гъилабаа чакмабыр гъад, лаъ лузури араа, гаIдды суьпелмар букIамыра гъаъ диъир:
— Гьаа, Къасым, йыкьа-йыкьа! ХъацIасна мардиш, шыв! Дид кал, хуIлаIхаI йишир а! Лап дидик кикара, шыв! Зы на выды дид хыдиймар диъий! – хыл вылцIара Къасымда Муртуза, колхозад председателере.
Рак ачых йишир, колхозад парторг Кулиев ки руъура аъ:
— Къасым, машалла, шууды джигьил йишир ади гьай! Гьамыъ нин архыйин рикиси, вы бегеде хади! УхуIма вы! – хакьыр Къасымды хыл, сихъджигыр, суда гьаъара.
— Са гвалах ваъара кIачIв, — рухьура Муртуза, — вы калды кьыле выъыд, малдид гъавыр вацIад илсанар миди цIам а, гьамыъ ваки хыл йывхыIр йигара ватандис, кохозас, нинис. Шыв гвалах ваъас йигара вас?
— Зы хъаIбаIхъаIнвалды ваъас гьаIзыр и! – рухьура Къасыма, лаъ лухъузур.
— Бес яхда малтухдур ки адиш, умуд ваа гъай ихьды! – миннет ваъад кал рухуьра председателере.
— Малтухдурара хъаIбаIхъаIнвалды лап йыхана ваъаси, чIабалашис куьмег лазим йишийне, даваа ывгаси! – улабара йаIхъ гьара, рухьура Къасыма.
Минийды сесере рухьура, джуды чIел чIел виъи, хьур. Хъургъа хъаъас джикисды гьабгура ай.
— Гьиший, иди рых хаIбаIхъаIнне, хьели, вы бизаар йишийне, хъикьа. За вас мадды гвалах выси, рухьура Муртуза.
— Гвалахара эдемидиш лаъ гьаъад, — рухьура парторгара, — эдемийере гвалах виъи лаъ кеэвилъэд! МиссагьаIт колхозас хаIбаIхъаIнер балана лазим диъи, вадаа ки халкьдис куьмег йикиси. Са шигьи бадаана диш ку гвалах ваъад, ихьды халкь, хуIкиймет бадаана ки йиъи! Ва лихьид сахьусды къадам дуьзене лихьир а!

ПИР ГЪАД КАБА

ЙаIкваIс нине гъа1нды халаа гъаъ папрабыр йихире:
— Мибыр выды дидды диде выды дидис лешуд папрабыр и, джан дух! Тумаджед папрабыр рапара мадай гьамыъ ки, къыIбды майзарбыр ки хъийхыр. НыIхьребыр, уьзенг – сиенебыр цIинене мадай, нине замгьаIт сивхьид гьагвара ай, гьабыр мисе адгын бадаана.
Уруджды шура йибкьыр, ригик кибтIир ай ниъгъа мадана йиван ки. Лихьир папрабыр, ихьир ми-ти ки гьаIбкыма, нинис темени ки гьыъыр, илхьере Къасыма гъил уьзенге7
— Выды сахьусды къадам йыхваIлиы сукуйхь, джан дух! Вас ва кеэпIир ад пешиди бахт вишийхь! Йинчире хыл гывкъыйхь вахда мыс-га! – алхыш гьаъара, дагулана нагъв темиз ки хъаваъара нине. – Вы гьади ади йыкьамаа за вас мидаа са сус гьаргуси.
— Сагъул! Сагъул! Сус захда ана риъи! – ливилхьере къамчи йивандыыла хъуъ Къасыма. – Гье-е!
— Гука, гука! Выши ридж?! – хылабар лаъ гьаъара нине, амма Къасымды джыбра лидхьур ад ругара гьахъабгура кидиш.
Уруджды юрга-йиван дамах хана виъине ай банымыд гирвымаа хъуъ. Елли кьыIчи джившир, кьул элаа хьура хывкьыр, вирхьара ай йиван. Уу гъад Къасымды кьул вугъургъара вишир а шилды укьуд илдире, банад бычIимыд бытIраваIлире, рангара, темизды гьавыыдире. РаIхъ ки бейде диший, Къасым ЦIийлахъанаа гъад ятахаа сигыр ай. Кид кине саIбчIура йивандыыла, рагъарай минийе мыкьды былахмыд хьед, гьаIр былах гьувгуд духъунды.

Пир Гъад Кабыы лийкьадире, илса- нашды далгад ун руъура. Лалаъандид
къирахадаа лаъ хиирхьур, гакъыд – пире- де сыкы1р а кьа1сды Эмир-баба на Мем- мед-баба. Саъ саIчIур йивандыыла, салам выр, ры1къа1 а1хъа1ч1ус йигара ай Касы- мыс. Амма Эмир-бабара рухьура: — Гьей джигьил, ми джигидаа аъ гьааса йыхьыр йикисдиш. Миди куб ваъад джы- гаа и!
— Гьис? Выши миди кид? – хулкара Къасыма. Гьанийс гьац1арай, уджагълий- ер кид джигима куб выъыр йигад, амма миди выъыр йигад гьац1ара адиший. — Джан дух, — телесых джишир, ихти- лат гьаъара кагъу1ре Эмир-баба, — ва ки, выды хынимеше ки, гьабишды хынимеше ки, ми пиреде йидкьыйне, са дугьаI гьаъ миди кидбишис. Ми джыгаа ихьды балад илсан саъ хаIаIдхыIд джыгаа йиъи. Ми пир ливхьид виъий Надир-шагь йиркьыр, муIкъуIуI йыгъ йыгыд вахтинди. — Надир-шагь миди ки лийкьыр айме!? – гьа1ламат руъура Къасымыс. — Гьагъзырна йывыд вешне йийц1ыр- на йукьудхьусды сыда Надир-шагь хьура
Арандаа мидиъ Салыватаала хьуъ ихьды му1къма руъура. Хьураа хъуъ гьа къаджа- раше хъа1дшур, хъудире ихьды къушум хана Чулахъ Сурхай не ихьды мыха1д къу- шумад кьухьды Халил-бег. Ихьдыбишде хад капырбыр на ейъухбыр йиъий, къад- жарашде капырбыр, туфангбыр, тупыр ки кине хай. Амма гич1 ихьды илсанашис садаки вац1ыддиш. Ми къушум, да1гьви ваъара-ваъара, хьураа хъуъ Мыха1 лий- кьара. Мыха1дид аа-уу хьибды вазыра луьдуьбзуьре эсгерер, джывыр му1къ къаджарашде. Эхир, луьвшус джугъу1ре
гьагуйне Мыха1д, къаджараше ихьды Мири хьалаа мириед кьуляа рувгъа ваъа- ра, хьед джывыр мукъу1с, эли Къархыыла саъ Къы1риы. Я Лалаъанды ледыркьара адиший илсанар, я нац1уруу – аа-уу луьз- дуьр ай къаджаращды къушумбыр. Гьа геде илсанаше канкар гьалт1вара мезди- кедаа саъ Хъурасураа саъ дуьз нац1ур- да. Вышедыхъаъа гьадаа хьуъ дуруъура къаджарар ки дырыхы1рей, хыле адгыд, хьед ки лебшурай. Амма хьибыдхьусды
вазыра хьыв лаат1ур, малбыр ки люъур, хынимешыхда гунаа выъыр, вылц1ара
къаджарашде аъ дыкьас, тимбише мис- лагьа1тбыр гьаъаси, шешин ва1с гьаъасдиш, хьур, адарцыр. Аъ йидкьыдаа хъуъ къаджараше гъара хьурудыы шаххирман ваъара илсанашис. Халил-бег не гьаний- ды хыдиймар ара мездике эдир, араа гъаъ кендирехьван гардана ивир, диъир, кьу- лабыр леэйере, мадды гуджлид илсанар ма1хьды мыхьылбыр са-сындыы лихьир, гьаммыд йыкьа1 илсанашды гардан ли- вирхьере, дыкьыркьа даъара. Мыха1бише гьайвырди сидилгара му- судар Гьахди ки, Аранди ки, Лаггурди ки, куьмег йагъа1ре. Чулахъ Сурхай гьа геде хъаархы1р ай Лаггурди, эсгерер хана хъикьас, хьур. Джуды хизанбыр Чулахъ Сурхайе дагул гьаъара ихьды банымыы – мыха1бише гьанийде вылц1ара хырыдад ербыр, гьа- ди Сурхайе гьайвырди сивилхьере кьва1б му1къ – Гьаракъу1л на Аады К1ат1ры1хъ. Мыха1д лювшуд хабар вишийне, гъараа Сурхайе хабар сивилгара, йывды йыгъа- ала зы ки лийкьаси, ва1 ки луьзде йа1кв кьат1 руъумаа. На1ха1н кьухьды мездике дыхьыр ад джигьилеше мислагьа1т гьаъара, йа1к- ва1с ми мездике ягъмиш дикиси, хьур. Йа1кв кьат1 руъуд геде, Йивизар, Ус- ман, Малычий – ара кид джигьилер, луь- дуьбзуре выг1лешды арыдаа лаъ, егъелъ- эре капырбыр къагъалмаа: — Гьеми капыр къагъа ихъихьиси са къаджар банымыы гъамаардишди! Я са- даки ихъихьисдиш, зы йикьийне!
Хабар викисмаа лывхьыр, идды не- кье ана садхыр ад къаджарашис, дыхьыр, дырыхы1ре мыха1бише хыле агыд агыд къаджар. Гъаъ Галыы дахасды выъыдбыр хадылкьара Чулахъ Сурхайды эсгереше, гьади дырыхы1ре, аъ дериди дахыдбыр араа гъаъ Салыватаала хьуъ йидкьыр ад Арандаады Шиндебише не Быджебише. Хъидхьур мидаабый мыха1быр, гьеми
Каба вуруъура эккед къал-ма-къал: миди са джыгаа мадиший, эсгеред эбир ги- дишды. Ихьдыбыр ки бала дыркьыри, амма къаджарар мыха1бишды на шинде- бишды на Быджебишды арыди идхьур, сиене дыркьыри. Гъаъ Хьурудуу дахыд къаджарар адылгара Сурхайды къушумад хыле: йыдхы1дбыр дырыхы1ре, адгыд- быр дыгыргара къуларна ишлемиш даъас, нехирмыда сидигас мыха1бишис на лаг- гуйшис – гьабишиклаа вуруъура сагъды са му1къ – гьамыъ гьадид дур йиъи Аады К1ат1ры1хъ. — Хьели, джан дух, за вас ихтилат гьа- ъара, ва выды хъуъ хъубишис гьаъ – йид- кьыр мыха1бишды хьылеше джухьды бегедед дыркьыбыр кахъаат1ара, гьабыр кидилхьере Мыха1. Миди гидирк1а да- ъара къаджарар. Гьадаа ливилхьере ми пир – къаджарар садырк1а дыъыд йыгъ йик1ыыла уджудхун бадаана. — Эмир-баба, сагъул! Валлагь, ун йи- шир адиший зас ми вахтиндиклаа! – ру- хьура Къасыма, ры1хъ йишир: выдж кьыле выъыр хъиркьыр а, амма кьа1сды
эдемийшис джухъаъ балад карбыр гьа- ц1ара, хьур. Пиред бегеде куб ки ваъара Къасыма, йикIыы хъидкьыр диде гьыъыд ихтилат: Дух, са пиред бегедаа хьуъ куб джывы- ъыр, ха1ма1а1буч1, гьабыр сиенебыр ил- санаше уджаабырна лихьир адбыр йиъи!

Абыр

Деридаа аъ ЦIийлахъанахда йиъина ай Къасым, йаваъшене сивигыр йиван, тиндис гудж джившин бадаана ки, джус деридыхда цIигьал йиъидыыла ки. Шумуд сен ий Къасым ми джигима хъиджиркьыр ад! Эвели са гъыIлд руъурдиший, выдж не хыдиймар хаIр йыгъа Лалаъанди джидкьыд. Хьидик бала каIчIус руъурдиший мыкьынире, амма гьадид къирхыда балугъ ки хывылкьарай, цIай хъыъыр виджирдже ки ваъарай, хьели гьа мыкьды хьидик кедибчирей! Джу на Урудже не Рустама шудаъ гьаIджетбыр гьыъыри, выш бала гемаа хьидик сукьусди!
Йивандид йыIкьаа сылкъаIре, Къасымыс нинды ихтилат йикIыы хъуIгъуIре, выше гьыъыд.
— Сахьусды илсанашды арыди гвалахаа руъура ад духарыс гьацIыр йигара ихьды халкьдид къанун, — рухьура нине. — Джан нинды, зы кьаIсе риъи, амма гьамыъ вы хъиркьыр а, ихьды хизындид ки, халаданад ки дур мидыыла хъуъ ваала асыллы йиъи. Вадаа ихьды хизан лаъ ваъас ки йикиси, саъ ваъас ки. ХаIр эдемийере хизындид, халаданад, тайфыдид дур джуула хьуъ силгара, джуды гвалах на ламыс ки гьадид дуруу уу лихъилхьере. Са-сад илсындис кал гьабгура, са выдж ешемишды кал ми дуьнйаадыы, джус шыв гьаъас йигаарди, гьаъас руъуд кал. Йидж ва шыв гьыъырдики, шууна ешемиш йиширди, гьа выды халаданад, хизындид дуруклаа хьуъ гьаабхыIйнеки, викьийнеки, тимбыйды, джыбра хъудбишис йикIыы гъадгаси. Сиене халаданад, тайфыдид тарихе хизынмыра гьаъад гвалахбыр – гьа йиъи халаданад дур.
— Гьабыр гьили кихьир а, нин? – хулкара Къасыма, гьаIламат йишир.
— Гьилине! Ихьды халкьдид келлиди алгара.
— Бес йикIыыла удхуйне?! Хьели шууна ахъыгаси?
— Тайфыдид дур йикIыыла удхасды диш! Халадан гиибхьуйне ки, гьадид дур адгаси. Халаданад дурук хаIннийе джуды накьыш килхьере. Гьаасад деринды натыдже ад кар йиъи халкьдире ливхьир ад тайфыдид кьимет.
— Иди ихьды къанунад дур шиви?
— Абыр, джан дух! Абыр!
Абырара йиъи увухуIд халкь. ХаIр къафлыдире мирджед къафлыдиде вылцIара ухуIд йиъи абырад къанун. Абырад хаIр джар халкьдид кьухьды-кьаIсдыбишды гьакьалдик ки. Ихьды эбирек ки гьа банымыд абырад къанун!
Абырара рухьура, шууна ешемиш дикисди, секки абырад къанунад джар ихьды банымыд илсанашдаа дегиш ваъас вичIеддиш, гьис хьуйне, абырад къанун йиъина а ихьды халкьдыхда хъуна, халкьдире хаIннийды йикIе килхьере шумды иди эсирмыс, халкь видж яратмиш вишидаа хъуъ. ЧIел ки гьааса виъи. Абыр на чIел – гьабыр и яхда ад хазна, гьаммыра и халкь лаъ-хьуъ ваъад. Гьабыр е суга гьыъыхьна, е халкьна абгасдиш, шумук хьед каIчIуд кал, сувгаси ихьды халкь.
Абырара илсындис хаIаIр гьаъара хаIр къадам шууна лихьисди, шууна джуды хала ешемиш йикисди, шууна ватан увухуIсди, шууна халкьдид арыди аъ-гъаъ йыкьасди.
ВыгIылнийды абыр джура виъи: выгIылды халды ки, хала ад илсындид ки, халаданад ки кьухьды йиъи, гьанийе джываб вылцIара хала адбише гьыъыд йыхды ки, писды ки гвалахмыд. Джуды ки джуды халды ки, халаданад ки ламыс уху1д выгIылды йиъи.
ВыгIылды суьхьде хъацур йигара дидды дидыхда. Хьели дидыхда, хьели джуды халаданад джухъаъ ешдис кьухьды выгIлешихда, са шак джыъыр, са къадам гьабишдаа худжудкур, лиджихьир.
Дид, дидды дид, гаг гид джигиди аа выгIылды сукьус ихтияр адиш, таа гьабише ихтияр вылцIамаа; аа сукьуйне ки, кьухьдыбыр аа сыкыIдыыла хуъ, дидды гьаIрчед суруу. Нагагь духре кьваIр я бала анахъун, кьухьды дух гьаIрчед суруу, мададбыр хъуд хъуна ми суруу ки, ти суруу ки, дирхьад джигиди – дух дидды гьаIрчед суруула йирхьара.
Дид не духре рышед, ришид даватаа дуруъудиш, амма сиене дават джваIр рыкъаI ивир йигара, уляа вышне сиджийир.
Нин, дидды нин, нинды нин лаъ хадкьыр йигара, амма сиене хьыле лаъ луьздуьр йигара, выгIылды гъараа аъ хъиркьыйне, — нин ки кине, дидды нин ки кине, нинды нин ки, мадад хьыле ки гьала кьыле даъасдиш. Гьис хьуйне, выгIылды бармакас кьухьа йиъи! Амма нинды, дидды нинды, нинды нинды, джуды ришиймашды, къарийед, къарийед нинды на ришиймашды джываб ки выгIылнийе вылцIара. Гьабишис куьмег ки выгIылнийыы гъа, гьабишды ешаайиш ки выгIылнийе арыди йыгыр йигара, сиене кардымыс куьмег вылцIара.
Адишвалды, гаIш джуды хизындис, джуды дидды хизындис, къарийед хизындис гьувга джывыъыр йигара, сиенебишис куьмег выр йигара, макъыет йишир йигара сиенебишыы. Хьели, гьабишыыла игъидхьуйне, халаданас ки куьмег выр йигара, касибешис не едебишис, заIгьифдыбишис, кьаIсдыбишис, текдыбишис халаданак кид ки, муIкъук кидбишис ки.
Хала бала хьесым гьагва джыъыр йигара, сиенебише ваала ул хывкьын бадаана, выды гьуIрмет хывкьын бадаана, къарийес ки кине хьесым гьагва гьаъадиш, дид-нин, кьаIсды-кьухьды гид джигиди къарийехьван гьалгадиш, я гьанийды дур сырхаIдиш, шыв-га гьухьур йигади. Ихьды абырдаа, джуды хынимер ки кине лаъ лаIдшус ихтияр адиш, амма шудбыр, духардыбыр лаIдшус ихтияр а.
Нагагь гьал-га выгIылнийды хала ад дидды, нинды, шуд, ришид, рышед, хыдылад дур тIалхъа гьыъыхьна, гьа гьаIйиб эбирехьван темиз хъаъад и, дишди халаданад дурук писды накьыш келгара. Таа гьаIйиб темиз хъаъамаа, выгIылнийдаа гиме руъус руъурдиш.
МукIахда джуды абыр а: выгIылнийе хьыдынийхда мукIас сес ваъара, амма хьыдынийс ихтияр адиш выгIылды сес ваъас. Джуды шура, диде, выгIлид шура, диде, гага мукI ваъади, хьыдынийс ихтияр а хьуъ аIгъаIрчIус, гьади ки – кIыбди мукI выъыр, гьайвырди аа сухъуркьур йигара, гьаIйаасыз джиршир. Нагагь хьыдылды хьура бала гемаа лурзасды вишийне, выгIылнийе аа сахърабгъура, мукI ваъара, джуды джигиди хъыргыр. Балад хьыле йидкьыр, кьыIчи йишихьна выгIылды, мадды выгIылды хьуъ аIгъаIгъуIре, сахьусды выгIылды хъуъ хъыхьын бадаана. Гьааса хьыле ки – са кьыIчи ришихьна, мадды хьуъ руръура, ти аа сухъуркьун бадаана. Нагагь хьыдынийхьван вырды выгIылды хьуъ йиркьыхьна, гьа хьыдынийды бегедед кьаIсды хьуъ руръура, джигьил аа сахърабгъура, гьис хьуйне, мукI ваъас ки хьыдылды вырнийхьван сирибгыддиш.
Хьыдынийхда мукI ваъадид джуды абыр а: хьыдылды выгIылнийды хьесыма гаркъыр йигаардиш, йыIкьахъаъна хъуъ хъурире, нагагь выгIылды бегеде йыкьасды вишихьна. ВыгIылды чалыш руъура сихъджиргас, амма гьанийс ихтияр адиш хьыдынийк хыл, я тIили кивкьас мукI ваъад джигиди, гьа джуды къари риширки.
ВыгIылнийды абыр ки цIуд ц1удна кивхьир а:
— выгIылды мыс-га сабыраа йишир йигара, лалбыр джыъыр; гьанийе къаш лаъ кеэтIийне, хала адбыр гедыркьара йигара;
— выгIылнийе джуды хал, джуды хала адбыр дирзед кар диш;
— шыв йиширдики аа-уу, выгIылды сабыраа йишир йигара;
— ядалбыр, йыхыIнбыр йишийне, йикьин-сугун йишийне, джуды я джандид, я йикIид гьаIзаб гьалысна гьувга ваъас ихтияр адиш;
— мыс-га гьаIзыр йишир йигара, джуды ватандид, хизындид халаданад, муIкъуд джыбра лузас;
— къал-ма-къал вишийне, йахас, хъуъ лузас ихтияр адиш;
— гичI вишийне, гьувга ваъас, нагъв гьувга ваъас ихтияр адиш;
— уьлуьмаала гичI ваъас ихтияр адиш;
— гичI гьидыылана ваъас ихтияр адиш, джуды джан ки кине аIгьдиет джыъыр, йыгъ йидкьыйне, амма хъуъ лузас ихтияр адиш;
— капыр гъаъ эгъетIес ихтияр адиш, йишидухъунды, амма чараа джившир, эгъетIыхьна, эбир лидживир, ара ихъихьис ихтияр адиш.
ВыгIылнийды суй: выгIылды мыс-га темизене, бытIраана гъаъ аIгъаIчIур йигара, джан ки, валыг ки темиз йишир йигара, йыIкь дуьзене хакьыр йигара, кьул лаъ выъыр; йирхьади улабыр аа-уу гаджакъыр йигара, гакъасды вишийне, кьул видж вугъургъа ваъара.

Абыр

ВыгIылнийды гьакьал: выгIылнийе кьыле выъыр йигара, бендбыр гьухьус на кихьис гьацIара йигара, джуды халкьдид ара кид гьаIшыкьашды бендбыр гьацIыр йигара, йиггад суалас джываб хъывысна, сиене кардымыклаа, гьыIлимеклаа хабар ана йигара.
Вышга арца гьаъад, маннийклаа иянат гьаъад выгIылды диш. ЧIел выр, хывкьас джишид выгIылды диш. Джуды чIел не джуды тамаIх халкьдидмылаа лаъ хакьыд выггылды диш. МыхьчаIб гьаъад, бырджаала хъуъ лубзуд выгIылды диш. Халаданад дур уджубхуIд выгIылды диш. Гьааса джишихьна, халкьдире рухьура, хаIр бармак гъад выгIылды диш.
ВыгIылнийс мийман ухуIс гьацIыр йигара:
— мийман джуды гьухуд шу кал хакьыр йигара;
— шыв мийманас лазим йиъиди, куьмег гьыъыр йигара;
— мийманас хал, улесды выр йигара, гьанийс хыл йывхыIр йигара, сиене муIкъуIс гьацIыр йигара, выды мийманад хьура ки, джыбра ки вы лузур ад;
— мийман ригизанаала аъ йиркьыхьна, гьанийды векил вы йишир йигара, сиене куьмег вылцIара, таа ки гьа муIкъуIд саргаIтаала тиниъ аIхъаIбчIумаа;
— мийманас гьиляага гудж-гичI анахъун, геэтIес чалыш йишир йигара, гьанийды джуды муIкъаI йиширки.
Къарийед абыр:
— къарийере выгIыл, я гаг, га1нин, я йиггад выгIлид суруулад выгIылды гид джигиди гъигъене йа1хъ гьаъадиш;
— выгIлид дид не нин гид джигиди выгIлихьван лалгас ихтияр адиш;
— выгIлид дур сыхы1с ихтияр адиш, маддыбыр гид джигиди;
— выгIлихьван риъиди, са къадам выгIлихъаъ джыбра рирхьыр йигара;
— выгIлид дидыхьван, шуба1шиван, ниныхьван гьа1джет гьаъас ихтияр адиш;
— джуды дидыхда, ниныхда бала руръус ихтияр адиш, рыхьыр, гьабишихьван выгIлид халды ихтилат-мачхьварат гьаъас ихтияр адиш;
— хьыдынийе йик1ыы хакьыр йигара:
Бармак шалырыхъаъ юкьваI виъи,
ХаIле Йиниш, хала – выгIыл,
Лаъ ул ливийне, — Йиниш, саъ ул ливийне, — выгIыл,
Къариед Йиниш выгIыл и;
— хьыдылды, выгIлис рыхьыдаа хъуъ, чалыш ришир йигара, гьади суркьус:
Рыш вырды масалды духул виъи.
Рыш дидды хала, кьурукь йишир, хьыблихьван хъуIмаругъуIй.
Дидды нин (Кьухьды нин) сиене хала ад хьылешды кьулуу руръура, халды лазимды-герекды лаIбшура, гьал шыв гьаъасди рухьура, хал халкьара. Амма ти кIыъды выгIылды хала аъ йиркьыйне ки, гьа лаъ лурзур йигара, мадды джигьил хьылешис гьацIын бадаана, шудаъ выгIылды лаъ хъуди:
-Ти кIыъды выгIылды ки хьыдыныйхъаъ бармакас кьухьа йиъи,
— Дух халды мыхьыл виъи, рыш –вырды халды ригизан.
Хала ад рышбаI, суьсмер – сиене хъадацур йигара кьухьды ниныхда, сус ридж гаIнин ришир анахъунки.
Нинды дид не шубаI дуруъуддиш рышед-ришид хала, гьабыр дуруъура са дават-девлет, йикьин-гьухун йишийне. Мадды гедеэне гьабыр дуруъурдиш.
Нинды нин руръура рышед хала, гъам джырыъыр, амма гьанийс ихтияр адиш къудад, рышед халык каIрчIус, угут выс.
ШубаIше не ришиймаше са-сынийды сур хакьыр йигара, шыв йиширдики. Амма ришиймар хъадабцура шубаIшихды, лам-джум джывыъыр.
Са чIилихьван, ихьды къанун Абырара сиенебишис хаIаIр гьаъара, шууна ешемиш дикисди, джуды халкьдид бакара дикисди, халкь-халадан лаъ хывкьасди.
— Гьай нин, выды ихтилат гьилине кидишды йиъи. Ихьды хуIкийметахда закон а, конституцие а! Гьаммыхда хъадацур йигаардишме?!
— Йигара, бес! Гьа ихьды кьухьды ватандид закон виъи. Йидж ихьды халкьдыхда ад къанун ки йикIыы хакьыр йигара. Ваа кьваIб кьимет ливхьиси илсанаше гьамыъ – са кьимет къуллухаала вуруъура, са кьимет – халаданаа, тайфыдыы. КьваIбси кьимет йыхды лювшус чалыш йиш.
Йикисимийхь задаа мибыр йикIыы хакьас, кьуле гыргас?! – фикир ваъара Къасыма, йикIыы хъидкьыйне, шудаъды къанунбыр гьухьурди нине.
— За гьабыр йикIик кихьиси изды, нинис хатир аджадгын бадаана, гьанийе дамах выъын бадаана, зы калды дух хаIаIр гьыъыри, хьур! – чIел вылцIара Къасыма бегеде хадишды нинис ки, джуды бабыймашис ки, гийкьыр, гьамыъ халаданад дур джуула асыллы йишир а, хьур.

ЦIийлахъан

Кушуба руъура каIчIури. КьыIчи вишир ад йивандис къист ки кидживхьир, яваъшене лийкьара ай Къасым деридаа аъ ЦIийлахъанад бегеде. Йиван ки телесых диший, джыгъырад ми суруу, ти суруу гъад укьус ки гIал рыхыIре. Са-сад геде, йивандире пуIрх ваъарай, убрабыр тIидге гьыъыр, — Къасым гийкьа гьаъара, бегеде шивди ваIхши убул-си хад. Амма аа-уу гид бычIид халыче гьувгара, гичIваъас йикIыы ки руъурдиший джигьил гадийес.
Укьура лювшур, йыхана ыхъджывылгара ай кьыцIды джыгъыр.Гирвымаа лаъ лирхьуйне, гадийед хьураа лаъ лузури бычI гъад майданбыр на йизирмыра рапара ад эйлахбыр.
Гьади мадана йикIыы хъуIгъуIре минийс наIгьнидид чIелбыр, — гьалысна ун джугъуIд банаа рухьура наIгьни Къасымаа, :
Джан ЦIийлахъан, бычIид сыв,
Мыс-га ваа уу йиз гъа, шыв!
Зы мийманна йыкьаси,
ГьаIзыр гьаъ хаIред не хьыв, хаIред не хьыв!

Мадды чIелбыр йикIыыла удхур, гихъиилхьере гада, шудаъ банымыс кикад макьам хъуди ми чIилмыхда, хьур.
Йиван лаъ ливирхьвадире, Къасыма йикIыы хъыгара НураIмаIдды наIгьни:

ЦIийлахъанаа чемре гъа,
Дердес дарман ваъ не ва,
Вахда инсаф амаабдиш,
Дерди гьалыс ваъас за,
Гьай нур лугъуд ЦIийлахъан!

ЦIийлахъанад гирвабыр,
Гуьгяхдад дуламабыр,
Е сагъна хъидъине а —
РыIкъыы лихьяъ улабыр,
Джан нур лугъуд ЦIийлахъан!

ЦIийлахъанад былахбыр,
Юкьсур бычI гъад эйлахбыр,
ГьуIмирдид девран виъи
ЦIийлахъанаа гъад вахтбыр,
Джан нур лугъуд ЦIийлахъан!

ЦIийлахъанад мирибыр,
Юкьсур тIехьмыд суьруьбыр,
ХаIбаIхъаIнед тутлад сес —
Лешур банбыр, деребыр,
Джан нур лугъуд ЦIийлахъан!

ЦIийлахъан, вы заIгьмет виъи,
Эккед мисибат виъи,
КьыIнне вы — мыкырды сыв,
ГъыIнне вы дженнет виъи,
Джан нур лугъуд ЦIийлахъан!

ЦIийлахъанад майданбыр,
БычIимык гъургъад джанбыр,
Нигик-сыв къаршиди ана,
Виъи дуьнйаадид абыр,
Джан нур лугъуд ЦIийлахъан!

ЦIийлахъанаа бычI лидхьури,
Дур дуьнйаады идхьури,
Дердед дарман НураIмаIд,
Рухьуд хьур, джан киидхьури,
Джан цIай лугъуд ЦIийлахъан!

Къасымыс, сиене наIгьни йикIыы хъидкьыйне, гьаIламат руъура, шудаъ бытIрад чIелбыр гьухьур ади шаирере. Миди руъумаа, гьа чIилмыд натыдже вацIара вуруъурдиш. Йидж ми банаа наIгьни выдж джу джуулана руъура келлиди!
ЦIийлахъанаа кушуба руъура ай, хьылынды хьум идхьуд кал. НаIхаIдид хьыблире бычIимыд на нуькIруьхмыд ил кид серинвалды йибкьыри. Аала банаклаа, кьатI йишир ад гыблимыклаа, гьувгарай гымышед ранг гъад на гымыш кал варапад Лалаъан. Гьадид сес сада вихирей хьыблире, сада сухъвургарай, Лалаъан ЦIийлахъанад гирвымыхьван валгад калды ун руъурай. Дамбыр на высбыр, некьид хиял йыIхыдбыр кал, гихъиилхьере каIчIури. Несне кал шурукмашды на цIыцIашды чIив-чIивере лаIшур ад высбыр на кулбыр садахьур гихъиихьири. Вазырды хьымыл наIк калды йаIкв, хылире рыхыд парче кал, банымыд гъуIнимыы сидхьури. Къаебыр юргъанахьде гаIчIури, вышаала гичIедбыр кал. Хукумыра джуIхьды хуIлаIхды аIхъаIнбыр дагул хъыъыри, гичI ливес йидкьыр ад илсанар кал луьзуьр. Эли хырыдаа къизилед хыдрымыхьван йаIхъ гьаъара, рапара ай хаIдийбыр.
Аала, гьилаа иди, ублешды йешед унбыр ай.
Банадаа лаъ хуувгъуIре ай къизилед ваз, сиене дамыы сиере джиды къизилед хылибыр.
Са арыдыыла кал ЦIийлахъанаа йикиси выш, некьид хиял кал, джыкды на идды, темизды на серинды. Са сылабыр ки аIгъаIчIур ад кьаIсды Баздарад гьаIмпад ун йиъий руъуд банымыд секинваIляа. Баздар, джиды наIхаIнды гвалах ваъара кувчIур, ЦIийлахъанаа гъад ятахад аа-уу вахара, гъивилхъвара кувчIури. Мисед вахтинди ятахада хад хаIбаIхъаIнешис калабгурай дуьнйаадыы гъамадад са джваIр диъид кал – гьааса темиз виъий гьаваа, гьасаа гиивилхьерей дуьнйаа, дамбыр, деребыр.
Къасым гьагуйне, тылыймашды маабыйды гьаIмп ибхьури, тикетке гьаъара джваIр ситIир ад зинджирбыр. Джигидаа гъаъ игъидхьури хаIбаIхъаIнер, хьура гий Урудж, йуIкьды кIар ки хана хыле.
— Баздар, Къирух! Миди йыкьа! Джагвар, диндж виш, гьа ихьды йиъи! – гиихье хъаъара Урудже джуIхьды тылыймар. Тимбыр ки, гийкьыдбыр кал, секин хъуIгъуIре.
— Шыв гьаъара, гьай хаIбаIхъаIнер? Салам гьаIлейкум!
— УхуIма, ухуIма! Ва гьаIлейкум ассалам! Гьей Къасым-шу, вы гьили а, ми джыгаабыр гьили а! — йаIхъ гьаъара, бегеде руъура Урудж, саъ серъир, хьыли лийере Къасымыы.
Тинаъ мидиъ руъура Рустам ки, джагвара гьаъара сылабыр мычIахъваIляа:
— Вы йыкьа, ваз выкьа, виригъ выкьа!
Хьыли лийир, чIыргъаI гьаъара минийе хыди:
— Вы мидаа гьабгумаа инамиш диший зы, вы миди гвалах ваъас руъуд, хьур, диплом ки лаIшудаа хъуъ!
— Ваз-виригъ гъабыр сагъ диший! Салам! – зарафатад джываб хъывылцIара Къасыма, йывхыIр Рустамыс хыл.
— ЫхьаIд мийманас джуды кисе! – ун руъура маа тинаа. Паджылаа гъаъ мисур-тисур рыхыIре, аIгъаIбчIура ШийтIан- ГьаIсан.
— Салам! Вы шууна и? – рухьура, гьанийс ки хыл йывхыIр, Къасыма.
— Гьис ыхьаI йишири? – хулкара Урудже, куьмег гьаъара Къасымыс саъ сепIес бар.
— Ми йивандиде шыв хьурдики, гивилкьаддиш! Са джис йигад гьаъара. Шаир кал, аа-уу гывкъара, зас елли убур вылцIаардиший! – рухуьура Къасыма, наIхаIдид банымыд ухьтанваIлире йирхьас ки йикIыыла удхур, рапад хаIдиймыхда гакъад хьур, улабыр тух джишир.
Папрабыр сетIир, сивигыри Рустама йиван выхьас.
— Йиван кибтIе ваъасдишме? Гьа гьили-га выхьыр, ублешде ывылгад! – гич1 ваъара Къасыма, йиван гирвыдыхда сувкур гьагуйне.
— Йиван ублидаа вуъулес руъуддиш, йаIкваIс видж хъивикьаси! – сулкара хурджумар хана паджылыхда Урудж. – Вите! Вы кьыIчи йишир а!
ХаIбаIхъаIнешды хъинкIийбыр ки люъур, кьыIчид Къасым некьик кирхьури, кьул аа хивхьир мадана.

ШийтIан-ГьаIсан

ШийтIан-ГьаIсан, хьур, дур йидкьыд йиъи ГьаIсаныы революцие вишидаа хъуъ. Гьа йиъий шейх Усман-бабад ад са дух, дид сиене аа-уу гид муIкъмыс гьацIад гьIалим йиъий. Гьанийхда джу кихьид гьаIрабаалад китабыр ай, Шамдаа мидиъне кьыле ваъас йыхьыд йиъий. Джигьил геде Сыназыра Исмаил-эфендид хылихьде сулухь беъеэс хаIаIр гьыъыд йиъий, гьадыыла хъуъ Усман-баба сыда сада йогъцIурды йыгъа чембие ки субкьуд ий. Баласды геде сулухь беъэс Усман-баба ХыIныIхъ Мазый-гагды уджуумыы руъурай. Гьади баласды геде са выдж не хаIле ад Йиниш диъий дуруъуд, са вышне вазырмыхьван гьаджагур, вышед хаIдийбыр бегеде руъурай, гьаммыхьван гьалгарай, йогъцIурды йыгъа мадды илсындыхьван джалгыр, улере са сывыд кьутI са йыгъа, рагъара са хьед, тики банымыыла агыхьна. Гьаасад гьаIзаб кывыр джандис, сифийшдаа руъурай мадды илсанашдаа джугъуIд карбыр гьаъас, меселла банымыыла банымыы хаIляа хьуъ руъус, хьед адишды джигиди хьед гьаъас, нацIурбыр луза гьаъас, са ки гьаасад мадды гьаIламатбыр гьаъас. МыхаI эвели сифиер бала ай, гьабишыхда джуIхьды ханакабыр ай, МыхаI, Сыназыра, Пилек, МыхыIрек, ЦIахыIре кьухьды ханакабыр ай, гьади кьыле ваъад сифиер са-сынийхьван ара хай. Сынийды китабыр сынийе кьыле гьаъарай. СытIаъна банымыы дуруъурай, сабыйды хаIаIр гьаъас, я ки дарс шууна гьацIырди гадкъас йигади кьухьды гьаIлимер.
ГьаIсан диде кьыле ваъас сигыр ай ХыIныIк ки, Сыназыра ки, ЦIахыIре ки, Гьахди ки. МыхаIд гьаIлимер диъий Халакый Силийман, КIасир Давыд, — гьабишихьван ки йишири ми, дарс хаIаIр гьаъара, ХыIныIхъ Усмаил-бабахьван ки йишири, Сыназыра ки йишири, Исмаил-эфендире хаIаIр дыъыдбишдаа дарс лебшура.
ГаIсан хьели руъусды йиъий Луткуна Вагъуф-бабахда, гьанийдаа ки хаIаIр гьаъас, йидж хъихъийкьырдиш – революцие вишир, сиене кьухьды гьаIлимер гьилды йикьири, гьилды Сибире сигыри, гьилнийе кьул лулумваIле эбхир, гихъиирхьури. Сиене гьабише кихьид китабыр, гьабише кьыле китабыр сугури – сасабыр мездике выр, гьадаа милицийше гьаадхыIри, гьили гьаадхыIрдики гьацIаардиш, сасабыр гьудхьа гьыъыри, сасабыр гиркIа гьыъыр, гьади сичири, хьуъ гехъеэтIес джишир.
ГьаIсаныс гьыIлим хаIаIр вишири, амма тIилисинбыр хаIаIр гьаъас йиширдиш – НКВДдире хадылкьарай гьаасад гвалахбыр гьацIабыр. ГьацIадкаалдыбыр ки гьагва гьаъас руъурдиший, Сибире сигас гичIинире. Гьа кьухьды гьаIлимешис гьацIадбыр, гьаъадбыр йикIыы гъана, мехьтебе кьыле ваъас йиширдиш ГьаIсандаа – мехьтебед гьыIлимед не джус выд гьыIлимед арыди эккед тахьуват ай. Гьадыыла, са билбицI хыле джишир, ГьаIсан хаIбаIхъаIнваIле йыхьыри.
Миди ки ми гъеблеэрдиший мадды хаIбаIхъаIнешихьван – тимбыр гедылкьаардиший минийс вацIад гьыIлимдихьде, минийе тимбишды гьыIлим не гьацIалбыр гьаIсаба гьаъаардиший. Мибыр комсомолар на коммунистер диъий, выдж – уджагъли. Эвелды на гьамыъды вахтбыр са-сындыхьван гъеджлебед кал йишир ай.
Сада мисед кар ки йишири, ГаIсан джуды гьыIлим хьуъ ваъас меджбыр гьыъыд. Хьанне кал, убле йыхана гьаIджизды вахтинди, ГьаIсан на Рустам хыIбде хади, садахьурка гьилаа-иди хьуъ гиибхьура ублешды са суьри. ЧIабалар гичIинире хаIбаIхъаIнешис йыIхыIри, убле лийкьара ай тинаа-мидиъ аъ кийчес. Гьа йыгъа туфанг ки лювщус йикIыыла убхур ай. Са капыр ий Рустамды йыIкьаIхьде гид. Рустама ми гьайвырди геэлъэре, гьай вылцIара ублешихда, амма тимбыр са къааб духъунды ай, Рустамды аа-уу сытIа руъура, хьалаалабый хакьасна. Гьа гедеэне ГьаIсан йахыр, уликлаа лаъ лузур Рустамды, хьура гид кьухьды ублид улаба гакъара, ти ки гывкъара лувулзара ГьаIсаныхда.
ГьаIсана рухьура ублиде: — Хъыврых, миди вас шыв-га адиш! Хьели хыл лаъ гьаъара, гьилиъне хъуIвгъуIсди гьагва гьаъара. Лувзур-лувзур убул, хъувургъара, гьадид джыбра хъуна, сиене убле хъургъара, йидж ки гьайвырди хъахара чIубаа лаъ.
Мисед кар гьагуйне ки, Рустам инаамиш руъурдиш ГьаIсанды гуджаа:
— Зада хад капыр гьагуйне, хъахыдбыр и убле! Шешин хадишды ваала шууна ий гьаммыра гичI ваъасды?!
— Иди мирдже гакъас мын вахда, шууна ва са капырахьван суьри ублешды рулгаарди! – йаIхъ кибхьура ГьаIсаныс. Ублешихьванды мислагьаIт четинды тIилисин диший, гьаасад балад карбыр хаIаIр гьыъыр ай ГьаIсаныс гьаIлимеше, гьадыыла гьанийхда ШийтIан ки рухьурай, амма бала гьувга ваъаардиший минийе джуды гудж, са лап чараасызды гедеэне, — дишди гыргасий.

ХыIбде

Быгаа Къасымды сахьусды са выдж хыIбде руъусды йыгъ ий. Уруджды хылид нисе ад йыкьцарбыр ки люъур, сахас руъура. ЙаIхъеркара гелгара Къасым, — минийдаа сахас джишир ай, шууна викисды джудаа садаки джывыъыд гвалах, хьур.
Сур-вышаа хъуъ некьик кибхьура Къасым, гьадыыла йаIкваIс некьире сиджигыр ай, ГьаIсана лаъ кеэйемаа.
ЙаIкв кьатI руъура-джугъуIре руъура ГьаIсан Къасымды гъуIдиде:
— Гьей, цIинды хаIбаIхъаIн! Виригъ гьанкьуудыы хъибкьыр а, лаъ луза!
Йиъид калагур, лийчере Къасым.
— Ва зас гичI ливири, ГьаIсан-шу!
— Кьыхъ сивесды маъ! – зарафат ваъара тинийе.
Хьесым-хыл ки бегеде хад былахада сидгъыр, са кIикIер не нисе ки люъур, ихьир улесды кьуцра, руъура Къасым хыIб хана вызыраа лаъ. Минийхьван Урудж ки руъура, са выдж сиджигас, хьур, гъавыр джавацIад хыди.
Ти улихьде гий Чакьал, хьур, лакьаб гъад кьын. Гьадире колхозад председателере кал дамах ваъарай: гьадид улабыр ки гъара суруу гъай, гьадире ки кьул субда ваъарай, шыв-га джис йыхана гьаджагуйне. МичIри ки элаа хьура хывкьыр, хыIб хана виъий Чакьал лаъдире лаъ, ЦIийлахъанад кьулихьде. Мидаа ачых руъурай сиене банымыд джарга, аала гьаджабгуд! ЦIийлахъанад кьул къизилед чIарбыр гъад кал варапара ай, виргъид нур кийкьыйне. Дженнет миди а! Маа гьилине мисед бытIрад джыгаабыр джугъуIд, са бан лаатIуйне, гьадид джыбра мадды гьадыхъаъ ки эккед бан гид! Банымыд джарга гьилаа лаабтIурдики, гьацIаардиш! Ми сур, ти сур бан и!
Шилды махмыраклаа гьыъыд калды банбыр са-сад джигимаа кьуIдкIудбыр калабгурай, мычIахъды чIубур на эвирбыр гьабгуд джигимаа, шумуд-иди гьагъзыр сенбыр ид банбыр – гьаадхыIд вахтмыд на эсирмыд шийидер кал лузур ай, джуIхьды сир гьаъ джывыр. ДжваIр гьагуйне, мат дишир гедылгара, мыс йишидбыр йиъиди миди мисед эккед не са-сындыхъаъ бытIрад банымыд джарга. Сахьусды ми банымыы йиркьыд эдеми гийкьара, маа джудаа йикIыыла удха гьаъас джикисды ми джыгаабыр, — банымыра эдеми реъэре! Диб укьа ад гедеэне ки, банымыд кьул йизире не мыкыра вуруъура. ЦIийлахъанаа, хьуйне, мыс-га шаб гъа – гъыIнне ки, кьыIнне ки. Гьадиклаа хъуъ гуувгъуIре Лалаъан – джагварды хурт гъад мык кал мыкьды хьед хад, кьынне ки сиджвиргъед!
Банымыхда гакъара лузур ад Къасым, хьалаала Уруджды сесед ун руъура:
— Ми сывбыр, гьадхыд сывбыр,
Йиз лугъур, сахыд сывбыр,
Гьидыхьван уях гьаъас
Джийранмар гейгъаIд сывбыр?

Лаъ сывымыы йиз гъаный,
Саъ майданмыы бычI гъаный,
Йирекды сывымыхда
Джанде арзуман аный.

Мид сывбыр, гьадхыд сывбыр,
Джийранмар гейгъаIд сывбыр,
Халкьдис майдан йишири,
Са зас дар йишид сывбыр.

Йыгъ йыгъаклаа рукьуIре,
Сен сыдыклаа рукьуIре,
Мырадбыр битирмиш гьаъ –
Гьад гьуIмирбыр рукьуIре.

Гьасса бытIрад сес ай Уруджыхда, Къасым гичIинире, гьа гихъиилхьед, хьур, сихъиръэс джишир гергыр ад. Джуды сес ки, чIелбыр ки кикарай ми вахтиндис не банымыс.
— Выды чIелбыр име, ва наIгьнибыр хилтIереме?! – гьаIламат йишир, рухьура Къасыма, Урудж гихъиихьийне.
— Ваъ-ваъ! Ми ихьды халкьдид аяз виъи!
— «Аяз» шиви?! – маа ки гьаIламат руъура Къасымыс, кьыле выъыр хъиркьыр ад джухъаъ Уруджис бала гьацIара, хьур.
— Гьа ихьды халкьдире хилтIед хъуувгъуд сесехьван гьаъад наIгьни йиъи, аязбыр баласды банымыы сывыма ад илсанаше хилтIере, сиене банаа сес ибхьусна. Ми банаала сивигыд аяз, гьадыхда «аваз» ки рухьура, ти банаа ливкьыр йигад и. Гъигъды сесехьван гьаъара.
— Банаа гьалыс и ун руъуд?!
— Гьис? Банымыы сывбыр а, гьамма чалахъанар а, ми банаа гъад чалахъанаше ти банаа гъадбишихда аязбыр силгарай, тимбише, гьади мадана хитIе гьыъыр, джываб сихъилгарай.
— Йидж бала ухьтанды макьам ки йиъи, чIелбыр ки!
— За вас ки хаIаIр гьаъаси ми наIгьни, хьели за на ва ара хивеси! – йаIхъ гибхьура Уруджды букIамыхьде.