Мыса Маамыдов
Рутульский писатель Муса Махмудович Махмудов родился 13 марта 1916 года в селении Рутул. Отец дал ему образование на арабском и на русском языках. После окончания радиотехнического училища в 1938 году ушел в армию, оттуда его забрали на фронт. Служил в Советской Армии 24 года, вернулся в звании майора и с двумя Орденами Красной Звезды, Орденом Отечественной войны, медалью “За отвагу”.
После возвращения из армии начинает писательскую деятельность – из-под его пера на рутульском языке, который тогда еще не имел письменности, выходит первый роман на рутульском языке – Са къадам гимадана “Полшага от смерти”, рассказы, назидательные рассказы и притчи.
Все творчество Мусы Махмудова пронизано любовью к Родине, коммунистическими идеалами, готовностью пожертвовать за Родину жизнью.
Умер М. М. Махмудов 13 ноября 2004 года, похоронен в селении Рутул.
Роман «Полшага от смерти» был написан в 1968-1970 гг., основан на реальных фактах, когда был убит пастух Дзудзух, ценой своей жизни не позволивший угнать колхозную отару овец.
Роман написан на рутульском языке с использованием кириллицы, однако из-за отсутствия письменности не был издан. Перед вами первое издание романа.

Са къадам гимадана

Къасым на Наида

Темизды сельхозинститутад гилидура садахьурка сесбыр-йаIхъбыр идхьур, валыг-чалыг лыъыд джигьилер дуруъура. Гъиигъа мибишис ти джыбраады ГьуIкийметед экзамен ай. Ми кушаа ти кушаа дуруъура, фикир ана экзаменед, китабырмыд джарбыр лахад ун йиъий мадад. Гъаъна гимадад гадийер ригиде кал луьздес чалыш диъий, араа шыв ун ади хъадацус.
Са-сад гадийер-рышбаI араа гъаъ шадана хъуIдирей, са-сабыр – шине идхьур, ире дишир. Амма гъаъна гимадабише сиенебишыы хьылибыр лийере рыкъаI дуруъурай:
— Шууна йишири? Шыв худкури? ГьацIыриме вас? Хъывыс йишириме? – хулкарай гьаIннийдаа.
Ти джыбраана аъ руъура Къасым – гьаIджизды гьархыд гада, лыIхды чIарбыр хъуъ лыйхаI гьыъыр ад. Хьесымахьде, мыс-га кал, йаIхъ ки гине, ми аъ руъура.
— Гьанийе йыхана хъывыси! Къасым сиенебишис хъыгад и! – рухьура гъаъна гибише. – гьанийды хаджалат гьыъын герек диш!
Ригире чIыIгъ выъыр, Къасымды шадды улабыр гьабгура. Са курса адбыр бегеде дыкьасмаа, тинаа ришбишды сесед ун йишири.
Хъуъ сукуд Къасым – джус бытIраана гьаргвад рыш риъи, джуды хыди Рикъийетыхьван риъина ад. Ире йишир Къасым, улабыр эхъетIес джишир мибишыыла. КьваIрси рыш са-сынийхъаъ бытIрадбыр диъий, ва гьухьус, минийды хьесыма ад нурара тинийк нур кабгъурай. РышбаI мединститутад ти джыбраады курса ай.
— Къасым?
Сиенебыр хъуъ дыъыр, мибишды бейде руъура:
— Наида, ваI шууна диъи? Мыс йидкьыдбыр диъи?
— Салам! Хьуд йидкьыриме? – хьесыма гаркъас джишир, хулкара Наидара.
Къасым на Наида гьаджадгур ад балад вахт виъий. Балад вахт, хьуйне, хьибыд-йукьуд йыгъ йишир ай. Наидара хъаIл выъыр ай, Къасым мадды рышехьван кучидаа гьалыс-иди гьагури, хьур. Къасыма шыв гьыъырдики, шууна ихтилат гьаъас чалыш йиширдики, хъахърабцура адиший, хатир адгыр.
— Е шадды диъи, ва хьуд лешур ана хъун, мадды шыв-га вас йыкьасды диш, — рухура Рикъийете, хыл выр Къасымда,
Рикъийетды къаад сен йишир ай, йиз кал джагварды ранг ад риъий хьесыма, мыс-га ки шадды гъигъды йаIхъ гьаъарай, гьадид ун йишийне, сиенебишды йикIе виригъ йибкьыд кал руъурай. Йидж кьуIндысинды рышере хьудмысна кьыле ваъарай.
Наида на Рикъиет ти джыбраады курса ай мединститутад. КьуIнийсинийе йыхана кьыле ваъад, сиене хыдиймашис гьацIарай.
— Ай йишири-гва, — рухьура Къасыма Наидада, — шудаъ йыгъ гыргара ва за?! Вас йыхана гьацIара, шешин джыъыр ад за! Ва шудаъ гьурхьа гьаъара зы? Задаа вы геркьасна гьухьус руъурдиш, йидж шиви за гьыъыд?
Наидад улаба гьухьури Къасыма, гьанийды къаIл сахъаIбхъыIр а, хьур. ЛыIхды улабыр гыбыл хъаIаIдхыIд гьучIел кал йишири.
Наида гъехълебир гьаргуйне, Рикъийете гьайвырди рухьура, ти маа хъаджрахын бадаана:
— ГьаIджетбыр гьаъадыхъаъ, вите е-ваI сайир гьаъас! Гъаъ йыхды виригъ гъаъ! Быгаа маа мисед йыхды темизды гьаваа викисиме гьацIаардиш!
— Вите! – шад ришири Наида, кьул йывхыIр Къасымыхда ки.
Виригъ хуIхъуIуIвгъуIре ай. Укьмыклаа, чIириклаа лаъ хьадид ил лагъуIре ай. Джагварды гыбыл, эккед шурукмар кал, виргъихьде рапара, силъэре ай хаIле.
Джигьилер дейрагьад къирхыхда суьдкуьри.
Наида муIкъаI рухуд риъи. Гьанийды дид йикьири, Наида кIаъ риъине. Гьалаки гьа хаIаIр ришир адиший, дид мардишдыдыхьван. Гьасса кал ий гьанийс, гьамыъ-гьамыъ диде рак ыъыр, ридж, эвели кал, лаъ кеэръэсды кал.
Гьа йыгъ Наидас гьамыъки, ниъгъа кал, йикIыы гъамадай: мыкьды хумухдид йыгъ йиъий, нине чIарымык раIгъ кагъур, цIинды ухун ки лывъыр, дидды бегеде рыгыйне, — гьа йыгъа Наидад йукьуд сен йишир ай. Нине элидзий ки выъыр, як гьухьа гьыъыр, лидкьыд хьыв ки, баIмбаIк кал гъыIдилды, мадды идды карбыр ки цухьрудыы лихьир, сиене хизан аа сувгъуйне. Дидде хыле хай Наида, нине йаIхъ гьаъара, улесды силхьере. Гьа бере Наидад сахьусды шадды йыгъ йиъий. Джыбра хъуд йаIкваIс дид, военкомата сес выъыр, гьадаа мадана даIгъвийе гьаархыIри. Хьели нине ихтилат гьыъыри, ридж сархыр марана, дид месиде йиркьыр, уу ирхьури, теменибыр хъаъара. Гъаъ I942-хьусды сен йиъий, дидис гьацIад йикисий мын, шыв завал гъади гьуIкийметаа.

Дид сигыри Сталинградди. Ихьды эскерер луьздуьр ай, гьаIр чIуб ватандид накьудид джуIхьды эбирехьван гьабгъура, душманада аъ къадам лихьис джывыр. – «Са къадам хъуъ лаIмаIбуш! Волгадид ти къирхыы ес ер адиш!», — гьухьур ай Ватандире.
Гьа гьуджума рыхыIре разведротадид командир. Гьанийды ериндире лубзура Абубый – Наидад дид. Гьанийды йигитваIликлаа хабар ай ватандис, Абубыйе сада диший джуды гиджичIинвалды, дирибашвалды гьувга выъыр ад. Гьанийклаа шума-иди кихьир ай фронтад газитмыра. Гьа хьура гий, дирид гадийер хана, душманад йыIкьаI йыхьыр, есир хакьыр хъуIдиди. Паулюсды къушум, Ростов ки лювшур, Сталинграддыхдана эчIибхьыр ай, хакьыр ербыр гъигъе гьаъара. Гьа арыдыы ихьдыбыр чалыш диъий, Паулюс лешуд еримыыла йихъигас, хьур, хуIхъуIуIвшус Ростов. Абубый разведка гьаъад ротадид кьухьды йиъий. Гьабыр мыс-га хьурагине дуруъурай, джыбра хъудбищис раIхъ гьувга ваъара.
— «Душманар гьилика гиди, гьацIара гьаъ!», — рухуьра Абубыйде майор Мальцева, бугъазаа гъаъ сес ки дживчIир мыкьынире.
ЙаIкв ачых йикисмаа лейтенант Абубыйды подразделение ивилхьвара душман лузур ад постмыы, гьабишис хабар джившин бадаана, ихьдыбыр диъина ад. ЙыдхыIр хьура лидхьудбыр, идилхьвара Абубыйды эскерер немцешды окопма. Тимбыр, хьура луьздес джишир, хъадахара. Абубыйе хывылкьара Безымянная, хьур, дур гъад, сыв. Мибыр гъигъе дуруъумаа душманас хабар вишир, цIый гьугъ гьаъара, сивтере ми сываа сиене аритиллериедире не минометмыра. Дуьнйаа видж тIубкьуд кал йишир ай, мычIахъды выше йыгъ кал йаIкв ибхьура, цIай рапара на джил тIубкьа ваъара, Абубыйды эскерер гъад сыв хаIле лийчир ад кал йиъишир ай, уула саъ сагъуIд цIире не тупбырмыра. ГьемиссагьаIт-гьемиссагьаIт хаIл тIудкьур, илсанашыы сыхыIсды кал йиъий. Накьв гъивирхьере ай хьесыма, хаIле, сивтед тупмыра гъивилхьере.
Амма йакв ачых руъудире, ихьды пехотадид сес ивилхвара: Вырра!, — хьур. Душман гийкьыри, выдж гъихьир ад, гичI йывхыIр хъадахара, сиене хаагъур.
Ми сываала мадды дыркьыбишдыы арыдаа йигит офицер Абубый ки ахъыгыри, тике-тике гьыъыр.
— «Ес ваI садаки йикIыыла удхасдиш, ихьды йигитер! ВаI душманад къаншере луьздуьри, ватан бадаана!» — рухьура гымышед чIарбыр мыкьды хьыблире лийче гьыъыр ад кьаIсды полковникере, шубаIшды сыр гьыъыйне сиене ихьды дыркьыд йигитешис. Ми джигиди мадад эскереше кывырхаIре уу ирды хаIдий гъад сыл. Кьулууды хъаджир, луьздуьр ай яраллы эскерер, хыдиймар мыкьды накьудиде дывыр ватандид рыIкъаI.
Са наIхаIн Наидад хыле хъывылцIара военкоматаады къагъат, йукьдиъне аркIа гьыъыр ад. Кьыле гьыъыри Наидара, джуды дид мардишды. Джус джуклаа хабар аджабгыр, луруркара Наида гьаади аа. Гьа хабар йибкьыйне, Наидад нин ки мардиший, — гьа гаIшинире не йидкьыд йыгъырмыра рикьири ваз улихьде. Дид-нин шыв кар иди гьацIасмаа, Наида етим ришири, четинды даIгьвийед геде тек ришир. Наида арыбгыра са ридж, вышне бейде адишне, текды йывыд сен йишир ад хыных, шешин адишды хала, мыкьды масалма, ридж не са кьаIсды гаIт, Наида сиргIа раъад, гъилабаа сывхыр.
Мидийыкьамаа минийхда гьаIр наIхаIн руъурай къумши – кьаIсды Мамый-баба, выдж ки текене марад, гьанийды духре даIгьвиди гьаадхыIр ай, къари рикьири. Бегеде хад мукъаI Мамый-бабад хыдыл ай, Къасым хьур, нин рикьир, нинды нинде хад. Гьанийе вихирей са гугалый, я диш са худа хад язуб, магал выъыр кывылцIарай Наидас. Наидара джус на Мамый-бабас Мирийаа хьед лебшурай кIыъды парчехьван. Мамый-бабадаа йирхьас руъура адиший.
Решир-решир, некьик кирхьури Наида, гьамыъ шыв гьаъасди джацIыр. Некьиклаа кеэрере Наида Мамый-бабара. Шыв йишир ади хабар вишийне, Мамый-бабара рыш джуды хала хъыргара, са ридж ми йуIкьды хаджалатахьван саджартыр. Хьибды сыда Наида Мамый-бабахьван арыргара, хьели минийс ки едере йишир, йикьири. Къумшийшихьван Мамый-баба кихьис Наида ки руръура, сырыыла хъуIрире джуды дидды хала, — маа кьаIсды баба ки кине мардиший, мереш хьусды, хыл хыле хакьасды.
Мамый-баба йикьид хабар вишийне, руруъура мадды муIкъаI ад къуд ки, Къасымды кьаIсды нин, Къасым ки хъуна. Гьадаа таныш дуруъура Наида на Къасым. Хьели гьабише са мехьтебе кьыле ваъара, амма Наида мыс-га рахарай Къасымыыла, — гьанийе Мамый-баба йикIыы хъыгарай, дид кал йишид джус.
Рикъиет, ридж кьыIчи риъи, хьур, хъаIаIрхыIри, Къасым на Наида дерйагьад къирхыда дыхьыри. Ми джигиди Наидас хъывгад ер гий – эккед дагьар, гьадыы Наида рыхьыр сурубкьурай, джус гугьула йишийне, яхуIре иди. Гьадыыла гьувгарай сиене дерйагь. Гьамыъ ки мидаа тиниъ хырыда гьабгурай хьидид кьалып ки, ти суруу хуувгъуIре ад виригъ ки, цIамна-цIамна хьидик кувгъуIре ад, хьидыыла хьуъ лувкуд кал. Лепебыр ларсара, гъирхьере ай къирхыы гъад сец1елис. Сиене дуьнйаа са дерйагь виъид кал руъурай.
— Наида, тини гид геми гьавай!
Тиниъ кал эккед джагварды геми гий, гьадид маIгъаIдмыыла лаъ шивди йихире ай матросаше, — геми дерйагьаа вуруъус гьаIзыр ваъара ай.
— Шудаъ миди йыха йиъиди гьай!
— Вас миди йыхана гьабгурама?
— Зы кид кине руръура миди, вахт ади, — рухьура Наидара, — ми джыгаа зас хъыгад йиъи, — йикI архыйин йишид кал руъура.
Къасым гакъыри Наидахда: джагварды мермеред калды хьесымара нур вылцIара ай, виргъид нур кагъуйне, нур джыглахьде ара гидхуд кал гьагварай, хьылынды улабыр хаIлихьван сакал йишир ай, йаIхъ гьаъади гьабгуд сылабыр джагварбыр кал йиъий, нур ара идхьур. ГаIдды къашбыр на хуIлаIхды гъыIбрибыр хылире йыхыIдбыр кал ий. ЙаIхъ гьаъади, данырма бытIрад хьварбыр руъурай, гьадире Наида хыных кал гьарубгурай, ара херъэс йигара руъурай сиене мыкьлад кардымыдаа урухуIс, гъара раъас.

«Шууна за ми гуьзел захьван хаIаIр раъасди?! Баджагьат гьа зас ричIед», — джу джуклаа фикир ваъара Къасыма, Наидад хьураа саъ ийир ад кьамчIелиймыхда гакъара.
БытIравалды гьаIннийс вылцIад кар диш, бытIравалды выдбыйды бахтлы ки мыс-га руъурдиш. Наида сахьусды гьаргуйне, илсанар хъуъ ладкъара гьанийхда, — минийды суй банымыд дамах кал, темизды былах калды виъий.
— Вы гьис гиихьир а? – сурубкура Къасымыхда Наида.
— Зы быгаа хъуIгъуIре муIкъаI. Кьыле выъын лаабтIур а, гьамыъ гвалах ваъара каIчIур йигара.
Къасыма сельхозинститут лаабтIва выъыр ай, ми вазыра гьанийс выр ай мал духтурад диплом. Наидас гьацIарай, Къасымды лаабтIур ад, амма ми мисе кIыбди хъуIгъуIд, хьур, фикир адиший.
— Вахт виъиме?! – рухьура Наида, гуджедире дагул гьаъас чалыш ришир садахьурка уле лузуд нагъвбыр.
— Бес, гьамыъ хъыхьыр йигара.
— Гьын, иди вас раIхъ йыхды виший… — Наида лерчир, сухъуркури шегьердыхда, телесыхана лирхьере къадамбыр.
— Гурка, вы гьили хъарахыр ад риъи?! – гиджийкьыр, лаъ лухъубзура Къасым.
Наидара гъил кыхыIри, Къасымыс джуды нагъбыр гьаджагун бадаана.
— Гурка, Наида, лурза! Зыки хъиъина а! Шиви вада садахьурка гьыъыд?! – рухьура Къасыма выдж рышахда хъихъийкьыйне.
— Вы хъуIгъуIре а, шыв! РаIхъ сафар хайир виший!
— Хъыхьыр йигара, вас гьацIад шиви! – хыл халкьара минийды Къасыма.
— Зас йигаардиш вы хъыхьыр! – игъвилхьвара Наидадаа, нагъвалмыра ац1ыд улабыр лийир гадийахда, гьадыыла ире ки ришир, джуды ры1хъ гьагва джаъас чалыш риъине.
— Наида! Наида! – Къасымыхда хъаджацур, хылабыр Наидад гарданахда руъура. Наида ара хыIрхыIри, решере.
— Джан Наида, зас ки гьацIаардиш, шууна ешемиш йикисди, вы адишды джигиди! Зас вы адишды са йыгъ йигаардиш! – сидхьури Къасымды гIаляа джудаа гьухьус джишир ад чIелбыр. – Зас шууна вада гьухьусди джацIыр ай!
Я раIхъ гьухъджувгур шадваIлире, я илсанар, хъидъина ай мибыр дерйагьад къирхыдаа лаъ. КьуIнийсинийды йикIбыр цIе идхьул кал йишир ай, аа-уу вышне мадиший, са джваIр не са джваIршид дуьнйаа.
Мибишды арыди ад цIинды фикир ливче выъыри милицийед суьпсийере:
— Луьзде! ВаIс раIхъ гьувгаардишме?!
Къасым ачых хъишид кал йишир, гакъыд – джваIр машинмыд рыIкъаIаI хьуъ диъи.
— Маа хъаъасдиш! Хыл лювуш!
Хъуьдуьргъуьр, джигьилер сыдыбкьыIре Шегьердид Багъди гид устIулаа.
Сахьусды хылис джус ридж рацIадыыла хъуъ Наида шад ришир ай, Къасымды улабаа джус ридж гьаргур. Дид даIгьвиди гьаархыIдаа хъуъ са йыгъ ки шадды йиъи хьусды агыд диш ми рышес. Къасым мыс-га бытIраана гьагварай Наидас, амма ридж джухьде герыбкьырдиший, гьис иди. Гьамыъ Наидас Къасым джуды хизан ыхъывгыд кал йишир ай.
Гъаъ кушуба йишири, хаIл хаIдиймыра ацIыри, хьымыIл наIк кал, ваз йибкьыри, аа-уу гид сиене махвалык кал йишири, улихьде гид фонтанара гъилхьере ад укIбыр цIирхьумбыр кал йишир ай вазырды йаIкваIре. Амма шешин джигьилешис гьабгура адиший. Са джваIр чIирыы гъай, са Наныхый (наIкыдид раIхъ) – хаIле.
— Ва гьис мисе ыхьа1 гьухьури, вы быгаа хъу1гъу1ре, хьур, — рухьура Наидара, — зы вахьван ха1а1р рикисмаа.
— Ва ихтияр выхьна гьамыъ! – йа1хъ гьаъара Къасыма. – За ц1ийывды сыда кьыле выъыри, ихьды гьу1кийметере зада диплом выр а, гьамыъ за изды бырдж хъывыр йигара гьу1кийметес – гьили сигырди, гьади чалыш йикиси бакара йикис. Зы мал духтурна сигыр а, зас гьааса аала лаъ йикьас йигара, джишихьна, ха1ба1хъа1нед гвалах ки ваъаси. Ва шыв рухьура?
Мисене гъургъад ихтилат, хьур, фикир ваъара адиший Наидара, гьал-га джудаа хулкад, джуды раиебыр гьацIара гьаъад. Гьанийе шыв-га рухьумаа Къасыма рухьура:
— Изды диде сиене джуды гьуIмир колхоза ливири, джуды гьуIкиймет бадаана чалыш йишири, зас ки гьааса гьаъас йигара. Гьамыъ дидды ери зы виъи, за куьмег гьаъаси илсанашис. Йикисимийхь задаа?
— Ий, Къасым джан, вадаа сиене йикиси, гьидихьде вы гаIчIурди. Йидж гиме йихид лиэдиклаа шаламар руъудиш. ГьаIннийхда джуды фикир а, амма йыхды устарара кыбырыклаа мас гьаъаси.
— Зас ки задаа йикисды кал и. Зы гьадис гьаIзыр руъурай сиене гьуIмирди. Йидж хьели зас гьаIюхь йикисийхь, мисем раIхъ кеэпIири, хьур?
— Ва гьили-га йыхана гвалах ваъаси! Вадаа сиене лаIчIуси, вас йигара йишихьна! Ва гьааса йыхана кьыле выъыри, гьамыъ гвалах вас вацIара а.
— Хьели, гвалах ваъад джигиди, зас диссертацие ки кивхьис йикIыы гъа, изды диссертациедид бин гвалахаала агаси. Гьа ки йикIы гъа гьаъас!
— Ва гьааса гьухьуйне гъиигъа, гьа рухьуд чIел виъи, выды кьуле шыв кихьисди фикир а. Вы кийиъ, шаклы джишир, раIхъ видж ачых викиси!
Къасым секин йишири, Наида рази риъид гьагуйне джуды гвалахаа. Гьамыъ гьа гвалах джуды гьуIмирдид гвалах кал йишири минийс. Амма гьа руъусды колхоз лап аа гимабад, джыбра хъибхьур ад виъий. КьуIниисинийс ки гьа кар гьацIарай, гьис хьуйне, кьваIрси гьа муIкъаIаIдыбыр диъий. ГьацIарай, шудаъ заIхмет выгара викисди.
Ми наIхаIн Къасым балад геде некьик киджирхьур ай. Месихьде йаIхйеркара, юргъан саъ сивере, лаъ хъаваъара, йикIыыла убхурдиший гъиигъад йыгъ. Сада Наидад улабыр йикIыы хъуIгъуIрей, сада гьанийды чIелбыр, садахьур милицийед суьпсиед ун руъурай, сада колхозад ербыр на гвалахбыр йикIыы хъуIгъуIрей. ГъыIбрибыр саъ гьыъыд духъунды уликлаа лаъ Наида лурубзурай.
Са-сад геде, Наида хьура гырхыIйне, гьанийды йикIид йыхвалды на курусад ухьтанвалды гьувгуйне, Къасымдаа чIел хъивчIеэрдиший, бала геде пашмал руъурай, выдж гьанийс лейих дишды кал гьагур, дуьнйаа мычIахъа вуруъурай. Амма Наидара са ул ливийне, йикI шад руъурай, лебчирей, сиене аа-уу рапарай, виригъ ибхьуд кал руъурай. ЙикI кьалкьарай, Наида гьаргуйне. Къасымыс умуд адиший, ми йыгъ руъуд, хьур.
Къасым йикIис гьацIарай, гьанийс выдж ки бытIраана гьабгуд, йидж гьа Наидад сир йиъий, гьемиди йыкьамаа гьанийе гьагва гьыъырдиш, Къасым джус бытIраана гьабгуд. Къасым кIаълаа хъуъ бегеде хад ий, Къасымды диде экке рыъыд риъи, Къасым руъурай Мамый-бабахда, гьади Наида ки ана, Наида Къасымыхьван джуды хизындыхьван хаIаIр ришир ай, мадды вышне адишне, сиене эккед дуьнйаадыы тек риъине. Къасым йиъий гьанийды ватан, хизан, куьмег, панаа, умуд.

КОЛХОЗА

Ихьды нацIур гуувгъуIд джигидаа цIамды виъи, са кIыъды мири духъунды виъи. Гьадхыд банымыд на сывымыд йыIкьаI ибхьур, кьыцIды деримаа хьуъ вуруъура, дагьармыра гъаъ гуджуувгъур. Са дуьзенаа либхьуйне, нацIур акьуIре вуруъура, эккед Самур вуруъура, аа-уу гид ербыр лебшура. Хьанне, йирцIед йизбыр банымыыла саъ сукуйне, нацIур хъавацIара вуруъурдиш, гьадире гадкъабишис гичI ливере, сиене дерима на банымыы сес ивир. ЛыIхаIне-гъыIре йишир ад нацIурды хьедбыр, хаIаIбшура банымыд кьатIбыр, йихире кьухьды духул варгьам, гьидидаана хыхъывкьас джишир, вахара дерйагьахда, хъыIджылкаIре хьура лидхьуд халбыр, багъбыр, хукбыр, малбыр, усбыр, эгъетIид гъаIбыр. Са арыдыыла, джуды гудж гьувга выъыр, нацIур секин хъуIвгъуIре, шешин джыъыд кал вирхьара. КьыIнне нацIрура гьып йихире, гьып илсанаше даваа кал ишлемиш ваъара.
НацIурды къирхымыы балад муIкъбыр гъаъ, гьадире гьамыс хьед вылцIара, багъбыстанас хьед гьагъус вылцIара.
Са гьаасад муIкъ ги гьабхыд йизирды Iийлахъанад бегеде Лалаъандид кIухьуу. Миди дуьзды хылаадыбыр гъад халбыр са-сындыы уу гъад кал гьабгура, са-сындид джыбра лузур а. Гьалысна гьацIаардиш, мыс вишид виъиди миди муIкъ, мыс сихьирди сахьусды хал. Амма кьаIсдыбише рухьурай «Е хьураа хъуъ йидкьыбыр диъи, Арандаа на Балкандаа», хьур. Аа-уу гид банбыр ки гьаIрдыхда джуды хасиет адбыр йиъи: Бурухъна-банаа къалинды дам гъа, укь гъа, йыхды хьедбыр на былахбыр а, эдемийаа кал, мыхыр ки гъа – елли укь гъадишды, кьул ки гъа – БаIлихдад, хьур. Къаншере ад Хьымыдыы са хук гъаддиш, са былах ывгасдиш, тух даъасды, хьед йигара йишийне. Гьаммыд ти суруу Нуьгебан ги – ялгъузыймыра ацIыр ад, идды хьедбыр ки а, укь, хук, хьач, хьут, зизе, — сиене емиш гъа. Гьабыйды банад на Бурухъна банад йыIкьаI Чала-дере а, дженнет калды. Секки банаа кьы1нне леч1ус руъуддиш – гьаммыы гьассад къалинды йиз сирхьере, са сес-ун йишихьна, я илсанад мык1 кивкьыхьна, уула саъ кьырыкь вуруъура, гьидидаана хыхъывкьас джувгъу1д.
Гьадаа хьуъ виъид Лалаъанак гъыIнне ки кине каIчIус руъурдиш мыкьынире – гьа нацIур ЦIийлахъанаала виъид виъи – йизирмыклаа на мыкырмыклаа хьуъ. Лалаъандид калды идды хьед гьилине адиш. Гьадаа аъ мисур-тисур хук на укь йиъи. ГьаIр банааа эйлахбыр на сывбыр гъа, гьамыъ гьамма илсанар малбыр хана хьанне дуруъура, кьыIнне саъ муIкъаI хъуIдире. Эвели ихьды мал кьы1нне миди алгаддиший – гъы1нне мал миди муIкъаI руъурай, кьы1нне хьуъ Аранди гьилгарай Салыватаала аъ. Аранди Гала яхда ихьды ербыр ай, гьади кьы1нне мал силгарай. Сигъыд джыгаа йиъиме, гьадыыла я укь лазим руъурдиший, я ус. КьыIнне давар Аранди йыхьарай, гъы1нне – МыхаI. ХалтIыхда ки, колхозмыхда ки балад малмыд суьруьбыр ай.
Гьади ана виъий колхоз «Коммунизм».
Кушуба руъудире Бигьизат телесых руръура ай лахад бегеде. Гьанийды лахаа шумуб-иди гьаIйаIг гъай – сынди як, сынди хъинкIийбыр, сынди – йыкьцармысды цIыс гьаIзыр гьыъыр ай. Гъийгъа гьанийды хьудды сыда гьаджагур ад дух хъикьасды йиъий, кьыле выъыр лаабтIур. Убур кидишды Сагъар кид-кине гъивилхъвара ай, вахара ригиде, ва гьухьус, мидис ки хабар а Къасым хъикьасды. ГьаIр гьаIмп тылыйере выъыдухъунды, Бигьизат рахарай гъуIлихда, яраб хъиъимий, хьур.
Гъараа дарвазадид ун йишир, Сагъарад гьаIв-гьаIв ибхьури. ГъуIляа гъаъ гаркъыд — хъиъине а.
— Гьай джан дух изды! Вы ки гьахъабгуд ий хьи! – дагулана нагъв темиз выъыр, гардана ирхьури нин, Къасым ригяа аъ аIхъаIчIудка.
— Шууна риъи, джан нин?! – ара херъири Къасыма джагварды чIарбыр нинды кьулуула сахьусды хылис гьагур, гунаа вишид кал йишир.
— Йыха риъи, джан дух, зы йыха риъи! – хьесым геэлъэре рухуьура нине.
ЦIамна-цIамна мийманар, бейдебыр дуруъура каIчIури, Къасым хъиркьыд хабар вишир. Нине сиене хала ад идды карбыр, улесдыбыр, рагъасдыбыр устIулаа лихьир ай, цухьра беземиш гьыъыр.
— ВаIс байрам къутли вишийхь! – Гьагъзыр сывабырмыы ледкьыйхь! ВыIхьды хала берекет вищийхь! – ун йишири ригидаа. Ми Къасымашды бегедед ШийтIан ГьаIсан йиъий. – Мидиъ-га шууна нин гъилыы гъади! Иесси диш, дженнетдид ХуIри-Пери риъи! Гьамыъ мисед хьыле мадиш, улабара нехир ухуIре, хылабара къыдыкь къилквара!
— Яхчи-яхчи, аъ йыкьа, буюр! КIатIырыра гъылыгъ ваъара, дадалара ун каъад кал сумабукь! – гиихье хъаъара ми нине, аа сагъур цухьрудыхда.
Гъараа маа рак йетири: гьа джалгъандыылад чахыр ки хана йидкьыр ад Къасымды хыдиймар диъи – Урудж на Рустам, гьабише хаIбаIхъаIнвалды ваъарай ай колхоза.
— Е диъи! Едаа йыхьаI кар йишир ама?! – зарафатбыр гьаъара мибише, хьыли лийир хыдийаа.
— Дыкьа! Дыкьа! Мидиъне вите! – дыгыргара мибыр Къасыма тывды хала гид цухьрудиде.
— Аъ дыкьа! Гадкъас, ваIдаа зы хъеэйес руъума, хьур! Гьилды джигьилне маради еклаа гадкъас! – хыл вылцIара мийманашде ШийтIан ГьаIсана.
Лювшур мибишды хылаа шуьше, ачых ваъара минийе:
— Джалгъандаады идды чахыраала каIчIус, гьадаа хъуъ урусашды гьулхьадыы ки ледкьаси!
Къизилед ранг гъад чахыр, зуьмез лювгъуIре, сулкара араа хьуъ йаIкв гьабгуд темизды гьамгыд истаканма.
— Сагъул! ВаI сагъ диший! – са хупI выъыри ГьаIсана мидис.
— Нуш! – рухьура минийде хыдиймаше.
ГьаIсана идваIлире чахырад улабыр къице гьаъара, хьывахда и, гъахьунахда хыл сидживгыр. Сиенебыр джухда гадкъара ай, — нагьакьды улабыр къице гьыъыйне, минийды чIачIахый сахьусды гьувгудбыр кал.
Нине йихире бугъ лювгъуIре ад къазан, йыкьцарбыр ана. Мибыр ки синийе ыъыр, нисе вылцIара Рустамда хьура сихьис. Урудже йихире бикIерене мадад шишбыр, кьухьды-кьухьды якыдид тикебыр, хаIредире хаIр-хаIр ваъара мадана. Къасыма бикIерды ацIыдбыр куулкьара, силхьере къабырма гьаIннийс. Тывды хала бытIрад илбыр илхьвара.
— Ихьды колхозад сагълыгъындаа! – лаъ кеэвилъэре истакан Къасыма.
— Колхозад цIинды гвалах ваъаснийхъаъ! – лаъ кеэлъэре сиенебише.
Маа рак йыхыIр, гьашыкь Джамесеб агъуIре хала: — Миди цухьра ана, зы адиш, шыв!

ЦIамды хьываа ки хыл сивигыр, лаъ лубзура Джамесеб, гъаъ эгъепIир джуды дур ад, ширмагьийед кIычIбыр гъад чунгур, рухьура:
«Джан!» – рухьуд хьур, джанде аман амаабдиш,
Ирды эчбыр данырмыы гъад бахтывар,
Мисед дамах маа гьалдана хамаабдиш,
ГъыIр гуувгъуIймар гъилябаа гъад бахтывар!
Къасымыс нинды чIилыхда ц1игьал йишир ай, амма Джамесебды наIгьнийед ухьтанваIлире йикI ситIе гьаъарай. СихъджитIир, хъадабцура ай гьаIшыкьахда хала адбыр. Нин ки, ригиде суркьур, убур хъихьир ай, хала ад мийманар ки йикIыыла удхур.
Выды тIылбыр багъди ад билбилед и,
Ваклаа руъуд ил къизилгуьлед йиъи,
Йукьуд гымышед, йукьуд къизилед йиъи,
Мыйед мыгьыр хылабаа гъад бахтывар!

Хьедбыр халкь гьыъыри былах бадаана,
Зы первани йиъи чирагъ бадаана,
Ришбишды арыди дамах бадаана
КъыIбды гьаIний тIилябаа гъад бахтывар!

КьаIсды гьаIшыкьад сесере джанде дзыз увулгъара, гьаасад джандихьде гагъуIд калды чIилмыра. Джамесебды сесаа къумшийер ки ягъмиш дишир, Бигьизатды аа-уу сыдыбкьыIре.

УхьтанваIлис садахьвбыр гъад саз калды,
ХаIлды ыIкьаI цIыхьыра ад ваз калды,
Рирхьад геде майданаа гъад къваз калды,
ЛыIхды къашбыр улабаа гъад бахтывар!

КьваIб-хьиб чIуб бирчекяа игъибхьура,
Шыв ухьтанна выды буйдис гъидхьур а,
Рирхьад геде кывымыхьде гибхьура,
КьваIд укь на сур чIарымыы гъад бахтывар!

Дур ад гьаIшыкьад чIелбыр са гьалдына наIгьнидыыла геэйесне диший, гьаасад чIилмыхьван джуды фикир гьувга ваъара ай.

Закляа Меджнун йишир, вахда гъургъара,
Дерде ирхьур, йыгъ йыгъаала суркъара,
Зы гьагуйне, вы лархьур, ругъургъара,
Джейран вишир, банымыы гъад бахтывар!

За “Яр” гьухьур, вакляа лыIхды гIар вишир,
Вы бадаана дуьнйаа юкьсур дар вишир, — вешере ай гьа1шыкьад чунгур.

ГьуIмирдыхьван къургъушинед бар вишир,
Джамесебды гъуIнимыы гъад бахтывар! — хьур, хабар вылц1рай гьа1шыкьад ч1илмыра джуды пашмалва1ликлаа, джус ад гуджеклаа, рыганийыы лиджийкьыр.

Джамесеб бегьем йишийне, йикIе гьаIшкь адишдыбишис ки джуды рыгад йикIыы хъуIрирей.
— Са наIгьни ки хъаъне, джан гьаIшыкь, — рухьура Бигьизата. Вахда бала хъадацус хьылешис агыддиш, вы мыс-га выг1лешихьван субкьура.
— Вы бадаана, выды йигит дух бадаана за вышед йаIквшир гьухьуси! – шад раъара Джамесебе нин.
ЙаIкв ачых руъумаа Бигьизатды халаа гъаъ хъуIдирдиш яр-дуст, къуни-къумши, гьилды Къасымыс хвашгурди ваъас, хьур, йидкьыр, гьилды Джамесебыхда хъадацус. ЙаIкв кьатI йишир, Бурухъна-банад кIеъэлыыла лаъ виргъид хьаIл гьувгуййне, кьыIчи йишир ад Къасым лийкьара нинды хылире гивир ад месыы, кIаъды геде кал, идене некьик кибхьура.
ЙаIкваIс Бигьизат, Къасым лаъ кеджеэйис хьур, кIыб лаъ лурзур, зер везир, хана Хьымыдыы нехирдик кивгас руръура. Хьели Лалаъандаа хьед лебшура, кIатIашис сук сывъара, аъ хала хъыджырхьыр, дух некьиклаа кеджеэйин бадаана.
Амма араа Къасымды ун руъура:
— Гьай нин, вы гьили а?
Хъарахыр аъ, гилхьере минийе духарыс хьыв, ларса гьаъара чий, сивилхьере кеэвид наIк не маIдды хаIред.
— Гьын, нин, гьамыъ за на ва мислагьаIт гьыъыр йигара, — рухьура гадийере, — за са гвалах ваъара каIчIур йигара, выды гарданаала саъ саIхъаIчIун бадаана.
— Гьай джан дух! Выши захда ваала гъайри ад, гьалыс и гьаъасды, я шыв куьмег и задаа руъуд! Гьамыъ ва къари рыъыр йигара, хьели зас рагьаIт йикиси!
ЙаIхъ кидхьури Къасымыс:
— Къарийед вахт гьала йибкьыр адиш! Гвалах ваъас йигара зас. Ниъгъа Урудже не Рустама захда колхоза сес выъыри, джваIршихьван хаIбаIхъаIнвалды ваъас. Руъус йигара зас.
— Гьай джан Къасым, зы выды улис рикьий! Гьемидухъун кьыле выъыр, хъиркьыйне, хаIбаIхъаIнваIле руъурама? Гьади вадаа кьыле джывыъыр ки руъус йикисий! Са мадды гвалах гьувуг.
— Нин, зас аала лаъ каIчIус йигара, суьхьде гьа гвалах ваъас, хаIаIр вишийне, хьели маддиъне ки йикиси. Ихьды муIкъаI ад колхоз виъи, гьади ад пешебыр гьацIара йишир йигара.
Са сураа шад ришири нин, духара гвалах ваъара, джус куьмег йикиси, хьур, ти сураа – малдухтурад билбицI хана хъиркьыд дух хаIбаIхъаIнне йыхыьыр йигара адиший.
— Гвалах гвалах виъи, джан дух, эхир рухьура нине, — гьилды-га выъыйне йикиси, амма гьилине ва выды ламыс хыляа симелыг. Зас йигад са гьа и. Ламыс эдемийед хазна виъи. Абыр ад эдеми къизиляа гъа. Абыр илсанашды сахьусды кьимет виъи.
— Джан нин, шыв ч1ел виъи «абыр»? Гьадид натыдже йыхана вац1аардиш!
Йа1хъ кидхьури нинис: — Гьеми и руъуд, хыных бала гемаа маддийне сигыйне!
— Джан дух, абыр шыв кар йиъиди, к1ыбди гьухьус йикисдиш. Гьа ихьды халкьдид къанун йиъи. Вас абырад гьа1датбыр джац1анахъун, на1ха1н гьухьуси. Амма гьамыъ, гьа кар ха1а1р джыъыр, за вы гьилине сигасдиш.
— Гьаасад лазимды кар йиъиме?! – рухьура Къасыма, джу джуклаа фикир ваъара: кьа1се ришир а нин, — балад карбыр гьац1ара адиш!

АБЫР

Древний кодекс чести рутулов — своеобразная конституция, которой они неукоснительно подчинялись поколение за поколением. Правила горской чести четко, подробно и конкретно прописаны в неписаном своде законов гор, который называется Абыр.
Абыр – это закон гор и кодекс чести, основа нравственных законов, национального самосознания рутулов, культурно-исторический феномен рутульского народа, который следует соблюдать неукоснительно, правила этикета, составленные многими поколениями предков. Абыр – это высшая мораль гор и горцев, в которой прописано каждое действие в семье и в обществе.
Приведем основные положения кодекса Абыр — этикета рутулов.
Мужчина должен всю жизнь беречь свою честь и честь своей семьи:
всегда и во всем повиноваться сперва деду, потом отцу, потом старшим мужчинам своего рода;
безусловно подчиняться старшим;
не сидеть в присутствии деда или отца;
если пришлось сесть, то по правую руку их; если сыновей двое или больше, то по обе руки – старший по правую руку;
в пути идти рядом с отцом по правую руку;
отец или братья не могут присутствовать на свадьбе дочери, сестры, при этом должны полностью обеспечить и контролировать свадьбу;
в танце мужчина приглашает женщину;
женщина не должна смотреть на мужчину, с которым танцует;
пытаться уйти, а мужчина в танцевальном прыжке не позволять ей уходить;
в танце мужчина не должен приближаться или прикасаться к женщине, даже если это его жена;
почитать и ухаживать за бабушкой по отцу, матерью, бабушкой по матери;
быть строг в семье — не показывать любовь к жене или своим детям, никогда при родителях не разговаривать со своей женой или брать своих детей на руки (при этом можно показывать любовь к детям брата или сестры);
если кто-либо оскорбит его или членов его семьи – отца, мать, сестру, жену, дочь, смыть оскорбление только кровью;
если же женщины семьи заслужили оскорбление своим поведением, смыть кровью позор;
избегать бедности, содержать свою семью и родителей в хороших материальных условиях;
помогать членам своего рода, помогать слабым и больным, старым и одиноким в своем роду, селе, народе.
Мужчина должен сохранять спокойствие и хладнокровие в любых обстоятельствах:
избегать хвастовства и многословия;
никогда не хвалить себя или членов своей семьи на людях;
уметь владеть собой в любой ситуации;
не повышать никогда голос;
реагировать на все с внешним спокойствием;
уметь стойко переносить страдания, как физические, так и душевные, принимать хорошие или скорбные события, не дрогнув ни одним мускулом лица;
всегда быть готовым защищать родину, свое селение и род;
никогда не отступать в бою;
не показывать страха, тем более слез;
презирать смерть;
быть готовым смело смотреть в лицо испытаниям;
не позволять себе выходить из себя: не вытаскивать кинжал из ножен настолько долго, сколько сможет, а если уже вытащил — убить.
Мужчина должен выглядеть красиво: содержать тело и одежду в опрятности и чистоте;
избегать чревоугодия и быть воздержанным в еде;
держать осанку.
Мужчина должен достигать хорошего уровня в образовании:
уметь читать и слагать стихи;
знать лучшие стихотворения мастеров слова своего народа наизусть;
достичь такого уровня в образовании, чтобы без труда мог поддерживать разговор на любую тему.
Мужчина должен быть честным и благородным:
обладать чувством собственного достоинства, гордостью;
иметь самообладание, силу воли,
не давать слово, а если обещал, выполнить даже ценой жизни;
ставить интересы народа выше собственных;
никогда не лгать, не лукавить, ценить слово выше жизни.
Мужчина должен уметь принимать гостей:
стараться иметь кунака в других селениях;
уметь принимать кунака так, как родного брата, предоставляя ему кров, пищу, защиту и сообщить общине о том, что это его кунак, что тот находится под его покровительством не только в его доме, но всюду, даже в собственном селении кунака;
если порог дома переступит гость, обеспечить ему лучшее питание и ночлег на все то время, пока он не покинет дом;
если гостю угрожает опасность, защищать его, взять на себя его заботы.
Мужчина должен соблюдать законы горской чести – Абыр.
О мужчинах и их роли в обществе в рутульском языке зафиксированы пословицы:
Йигит хала йикьидиш
Джигит не умирает дома.
ГьаIр бармак гъад выг1ылды диш
Не всякий, кто в папахе, мужчина.

Жена не должна никогда ни при каких обстоятельствах смеяться или говорить громко в присутствии свекра, деда мужа или любого мужчины рода мужа;
жена не должна разговаривать с мужем при родителях – своих и мужа;
жена мужа и муж жену не должен называть по имени;
жена в пути должна идти на шаг сзади мужа или других мужчин рода мужа;
жена никогда не должна перечить родителям мужа и его братьям;
жена не должна часто ходить к родителям или советоваться с ними по своим семейным вопросам.

Положение женщины в семье прописано также в пословицах:
Бармак шалырыхъаъ юкьва1 виъи — Папаха тяжелее шали.
Шу шурукадид мийикьий — Пусть брата даже птичка не потеряет.
Ха1ле Йиниш, хала – выгIыл — На небе – бог, в доме – муж.
Лаъ ул ливийне, — Йиниш, саъ ул ливийне, — выг1ыл.
Вверх глаза поднимешь, — Бог, вниз посмотришь, — муж.
Къариед Йиниш выг1ыл и — Бог жены – муж.
Отношение к самой жене и женщине в доме изложено в пословицах:
Къав гъад – хал, гъадишды – хараб -Тот, что с крышей, — дом; без крыши – развалины.
Къав гъадишды харабас хыIн рыхыIд и — В развалины без крыши выходят по нужде.
Йивандыхда на хьыдынийхда ватан вуруъурудиш — У лошади и у женщины родины не бывает.
КъаIгьбийяхда йывыб лычек вуруъуд и: са маннийыы ливес чалыш руръура — У гулящей женщины бывает семь платков, один старается накинуть на другую.
КъаIгьбе хьыдылды кьваIд рак лийес чалыш руръура — Гулящая женщина старается иметь две двери.
Хьыдынийды гьакьал дабне а — Ум женщины в подоле ее платья.
Хьыдынийе къазамиш гьыъыд ки йикьийхь, к1ат1ырыра выъыд гъылыгъ ки — Нет проку от заработка женщины и от яйца, снесенного курицей.
Тем не менее женщина признается умной и опасной:
Гъубгъуд на хьыдынийды сир алгадиш — У пчелы и у женщины тайну не найдешь.
Къариере выгIыл лаъ ки гьаъара, саъ ки — Жена мужа и поднять может, и опустить.
Быт1рад къари не юргъа йиван къумшияхда йикийхь — Красивая жена и иноходец-скакун пусть будут у соседа.
Юргъа йивандид джыбра руг руъуд и, бытIрад хьыдынийды джыбра – чIел — Сзади породистого скакуна пыль бывает, сзади красивой женщины – хула.
ЦIинды кетхудиедаа бырдж ла1маIбуш, хьыдыныйде сир малуцI — Не проси в долг у новоиспеченного богача, не доверяй секрет женщине.
Девушка, которая уже вышла замуж, даже в родительском доме не оказывается нужной:
Рыш дидды хала, кьурукь йишир, хьыблихьван хъуIмаргъуIй — Дочь в отцовский дом даже как листик, гонимый ветром, пусть не вернется.
Хьед ад арха парч руъуд и, рыш ад хала – чIел — К источнику с водой кувшин приходит, в дом с девушкой – слово (ссоры, обсуждения).
Рыш вырды масалды духул виъи — Дочь – камень для чужой стены.
Выг1лис руръус йигад рышере къабыр йаха гьаъара — Девушка, которая хочет замуж, посуду бьет.
Бабушка по отцу (Кьухьды нин “Старшая мать”) может командовать всеми женщинами в семье, вести хозяйство, распределять обязанности по хозяйству, но ею может командовать даже самый маленький мужчина дома – ее внук: если мужчина входит в комнату, все женщины встают, — бабушка может привстать, если она очень пожилая. При входе внука бабушка встанет, показывая пример уважения к мужчинам другим женщинам в доме, откуда в языке пословицы:
Ти к1ыъды выг1ылды ки хьыдыныйхъаъ бармакас кьухьа йиъи — “Даже самый маленький мужчина старше женщины на папаху”;
Дух халды мыхьыл виъи, рыш –вырды халды ригизан — Сын – бревно, на котором держится крыша рода, дочь – порог чужого дома.
Дедушка по матери (Нинды дид “Отец матери”) иногда никогда не приходит в дом своей дочери, а если придет, то исключительно на свадьбу или похороны. Так же редко в доме сестры должен появляться ее брат.
Бабушка по матери (Нинды нин “Мама матери”) должна приходить крайне редко в дом своей дочери. Никаких прав, совещательного голоса у нее нет.
Братья и сестры должны поддерживать друг друга во всем, однако брат руководит сестрами, даже старшими, а сестры не смеют ослушаться любого решения брата. Отсюда в языке пословицы:
Ришис шу банад кIеъэлыы гъана гьабгура, шус риши — рыIхъыIд гутIахьде гине — “Брат сестре кажется стоящим на вершине горы, а брату сестра — под кучей золы”.
Шу шурукадид ки мийикьийхь — Пусть даже у птицы не умирает брат.
В Рутуле не было классового расслоения. Все люди были одинаково равноправны, не подчиняясь никому, кроме своих отцов и решения своего джамаата. Это была идеальная демократия, что и отражается в языковом сознании рутулов.
Таким образом, концептологический анализ понятия Абыр демонстрирует, что данный концепт является определяющим для мира горца, основной доминантой, на которой строится мировидение, концептом, выстраивающим всю жизнь в определенной плоскости, ключевым для образа мышления.

Джыбра хъуд йыгъа Къасымыхда правлениеди сес ваъара. ЦIигьалды муIкъуIхда, Къасым телесых джишир, аа-уу гакъара, банадаа лаъ виъид виргъид тамаше гьаъара йиъине ай. ЦIамна виригъ лаъ кеэвийне, хаIл хакьыр ад думан хылире хъуъ гьыъыд кал, хъахыри, хьылынды хаIл ачых руъура, кIаъды хынхыра гьыъыд йаIхъ кал. Виргъид нур араа хьуэ киийдхьур, гьаваа темиз вуруъура, гьеми хьед кал, варагъас йигара руъура. Шудаъ гьурхьур ай Къасым ми гьавыыдыхда шегьерма! ГьаIр нахьвасара джандис гудж вылцIара ай, гьаIр къадам рагьаIтене лилхьерей! Хьураа хъуъ Хьуше-дам гакъара ай, муIкъ аIгьдиет выъыр ад йигит лузур ад кал. Къасымыс йикIыы хъуIгъуIре, шудаъ выдж гьади ниныхьван йыхьыди, лысбыр гьаъас, хьели йикIыы хъидкьыри, шудаъ хыдиймашихьван хьачылмыхда Йыгъахда ругъурди, нацIурда хьидма аIчIуд кал, Лалаъандаа аъ Чала йиванашихьван дыхьыд кал. Мисед бытIрад ербыр гьилине адиш! Ихьды банымыыла гъайри маа дженнет амыйхь?!
Банымыд йыIкьаа варапара гьувгара ай йиз гъамадад ЦIийлахъан.
— Гьай ЦIийлахъан, бычIид сыв,
Мыс-га ваа уу йиз гъа шыв! —
йикIыы хъуIгъуIре Къасымыс НураIаIмаIдды ухьтанды наIгьни. Садаки кьыле ваъад джигиди йикIыы хъиджидкьыд наIгьни, ватандид сес кал, йикIис йыIхыIри. Ватан видж валгад кал йиъий джухьван Къасымыс.
РыIхьыд сен йишир ай, Къасым муIкъаI адишды, кIаъдыбыр хъадацIаардиший, кьухьдыбишис салам вылцIара, лийкьара колхозад правлениедиде.
Ригиде лийкьыйне, рак ачых гьаъара араа гъаъ хъиръид джигьил хьыдынийе, Къасымыхда ул ливир, гьайвырди хъаIаIрхыIри.
Джыкды худад эдеми, гъыIрды валыг гъад, гъилабаа чакмабыр гъад, лаъ лузури араа, гаIдды суьпелмар букIамыра гъаъ диъир:
— Гьаа, Къасым, йыкьа-йыкьа! ХъацIасна мардиш, шыв! Дид кал, хуIлаIхаI йишир а! Лап дидик кикара, шыв! Зы на выды дид хыдиймар диъий! – хыл вылцIара Къасымда Муртуза, колхозад председателере.
Рак ачых йишир, колхозад парторг Кулиев ки руъура аъ:
— Къасым, машалла, шууды джигьил йишир ади гьай! Гьамыъ нин архыйин рикиси, вы бегеде хади! УхуIма вы! – хакьыр Къасымды хыл, сихъджигыр, суда гьаъара.
— Са гвалах ваъара кIачIв, — рухьура Муртуза, — вы калды кьыле выъыд, малдид гъавыр вацIад илсанар миди цIам а, гьамыъ ваки хыл йывхыIр йигара ватандис, кохозас, нинис. Шыв гвалах ваъас йигара вас?
— Зы хъаIбаIхъаIнвалды ваъас гьаIзыр и! – рухьура Къасыма, лаъ лухъузур.
— Бес яхда малтухдур ки адиш, умуд ваа гъай ихьды! – миннет ваъад кал рухуьра председателере.
— Малтухдурара хъаIбаIхъаIнвалды лап йыхана ваъаси, чIабалашис куьмег лазим йишийне, даваа ывгаси! – улабара йаIхъ гьара, рухьура Къасыма.
Минийды сесере рухьура, джуды чIел чIел виъи, хьур. Хъургъа хъаъас джикисды гьабгура ай.
— Гьиший, иди рых хаIбаIхъаIнне, хьели, вы бизаар йишийне, хъикьа. За вас мадды гвалах выси, рухьура Муртуза.
— Гвалахара эдемидиш лаъ гьаъад, — рухьура парторгара, — эдемийере гвалах виъи лаъ кеэвилъэд! МиссагьаIт колхозас хаIбаIхъаIнер балана лазим диъи, вадаа ки халкьдис куьмег йикиси. Са шигьи бадаана диш ку гвалах ваъад, ихьды халкь, хуIкиймет бадаана ки йиъи! Ва лихьид сахьусды къадам дуьзене лихьир а!

ПИР ГЪАД КАБА

ЙаIкваIс нине гъа1нды халаа гъаъ папрабыр йихире:
— Мибыр выды дидды диде выды дидис лешуд папрабыр и, джан дух! Тумаджед папрабыр рапара мадай гьамыъ ки, къыIбды майзарбыр ки хъийхыр. НыIхьребыр, уьзенг – сиенебыр цIинене мадай, нине замгьаIт сивхьид гьагвара ай, гьабыр мисе адгын бадаана.
Уруджды шура йибкьыр, ригик кибтIир ай ниъгъа мадана йиван ки. Лихьир папрабыр, ихьир ми-ти ки гьаIбкыма, нинис темени ки гьыъыр, илхьере Къасыма гъил уьзенге7
— Выды сахьусды къадам йыхваIлиы сукуйхь, джан дух! Вас ва кеэпIир ад пешиди бахт вишийхь! Йинчире хыл гывкъыйхь вахда мыс-га! – алхыш гьаъара, дагулана нагъв темиз ки хъаваъара нине. – Вы гьади ади йыкьамаа за вас мидаа са сус гьаргуси.
— Сагъул! Сагъул! Сус захда ана риъи! – ливилхьере къамчи йивандыыла хъуъ Къасыма. – Гье-е!
— Гука, гука! Выши ридж?! – хылабар лаъ гьаъара нине, амма Къасымды джыбра лидхьур ад ругара гьахъабгура кидиш.
Уруджды юрга-йиван дамах хана виъине ай банымыд гирвымаа хъуъ. Елли кьыIчи джившир, кьул элаа хьура хывкьыр, вирхьара ай йиван. Уу гъад Къасымды кьул вугъургъара вишир а шилды укьуд илдире, банад бычIимыд бытIраваIлире, рангара, темизды гьавыыдире. РаIхъ ки бейде диший, Къасым ЦIийлахъанаа гъад ятахаа сигыр ай. Кид кине саIбчIура йивандыыла, рагъарай минийе мыкьды былахмыд хьед, гьаIр былах гьувгуд духъунды.

Пир Гъад Кабыы лийкьадире, илса- нашды далгад ун руъура. Лалаъандид
къирахадаа лаъ хиирхьур, гакъыд – пире- де сыкы1р а кьа1сды Эмир-баба на Мем- мед-баба. Саъ саIчIур йивандыыла, салам выр, ры1къа1 а1хъа1ч1ус йигара ай Касы- мыс. Амма Эмир-бабара рухьура: — Гьей джигьил, ми джигидаа аъ гьааса йыхьыр йикисдиш. Миди куб ваъад джы- гаа и!
— Гьис? Выши миди кид? – хулкара Къасыма. Гьанийс гьац1арай, уджагълий- ер кид джигима куб выъыр йигад, амма миди выъыр йигад гьац1ара адиший. — Джан дух, — телесых джишир, ихти- лат гьаъара кагъу1ре Эмир-баба, — ва ки, выды хынимеше ки, гьабишды хынимеше ки, ми пиреде йидкьыйне, са дугьаI гьаъ миди кидбишис. Ми джыгаа ихьды балад илсан саъ хаIаIдхыIд джыгаа йиъи. Ми пир ливхьид виъий Надир-шагь йиркьыр, муIкъуIуI йыгъ йыгыд вахтинди. — Надир-шагь миди ки лийкьыр айме!? – гьа1ламат руъура Къасымыс. — Гьагъзырна йывыд вешне йийц1ыр- на йукьудхьусды сыда Надир-шагь хьура
Арандаа мидиъ Салыватаала хьуъ ихьды му1къма руъура. Хьураа хъуъ гьа къаджа- раше хъа1дшур, хъудире ихьды къушум хана Чулахъ Сурхай не ихьды мыха1д къу- шумад кьухьды Халил-бег. Ихьдыбишде хад капырбыр на ейъухбыр йиъий, къад- жарашде капырбыр, туфангбыр, тупыр ки кине хай. Амма гич1 ихьды илсанашис садаки вац1ыддиш. Ми къушум, да1гьви ваъара-ваъара, хьураа хъуъ Мыха1 лий- кьара. Мыха1дид аа-уу хьибды вазыра луьдуьбзуьре эсгерер, джывыр му1къ къаджарашде. Эхир, луьвшус джугъу1ре
гьагуйне Мыха1д, къаджараше ихьды Мири хьалаа мириед кьуляа рувгъа ваъа- ра, хьед джывыр мукъу1с, эли Къархыыла саъ Къы1риы. Я Лалаъанды ледыркьара адиший илсанар, я нац1уруу – аа-уу луьз- дуьр ай къаджаращды къушумбыр. Гьа геде илсанаше канкар гьалт1вара мезди- кедаа саъ Хъурасураа саъ дуьз нац1ур- да. Вышедыхъаъа гьадаа хьуъ дуруъура къаджарар ки дырыхы1рей, хыле адгыд, хьед ки лебшурай. Амма хьибыдхьусды
вазыра хьыв лаат1ур, малбыр ки люъур, хынимешыхда гунаа выъыр, вылц1ара
къаджарашде аъ дыкьас, тимбише мис- лагьа1тбыр гьаъаси, шешин ва1с гьаъасдиш, хьур, адарцыр. Аъ йидкьыдаа хъуъ къаджараше гъара хьурудыы шаххирман ваъара илсанашис. Халил-бег не гьаний- ды хыдиймар ара мездике эдир, араа гъаъ кендирехьван гардана ивир, диъир, кьу- лабыр леэйере, мадды гуджлид илсанар ма1хьды мыхьылбыр са-сындыы лихьир, гьаммыд йыкьа1 илсанашды гардан ли- вирхьере, дыкьыркьа даъара. Мыха1бише гьайвырди сидилгара му- судар Гьахди ки, Аранди ки, Лаггурди ки, куьмег йагъа1ре. Чулахъ Сурхай гьа геде хъаархы1р ай Лаггурди, эсгерер хана хъикьас, хьур. Джуды хизанбыр Чулахъ Сурхайе дагул гьаъара ихьды банымыы – мыха1бише гьанийде вылц1ара хырыдад ербыр, гьа- ди Сурхайе гьайвырди сивилхьере кьва1б му1къ – Гьаракъу1л на Аады К1ат1ры1хъ. Мыха1д лювшуд хабар вишийне, гъараа Сурхайе хабар сивилгара, йывды йыгъа- ала зы ки лийкьаси, ва1 ки луьзде йа1кв кьат1 руъумаа. На1ха1н кьухьды мездике дыхьыр ад джигьилеше мислагьа1т гьаъара, йа1к- ва1с ми мездике ягъмиш дикиси, хьур. Йа1кв кьат1 руъуд геде, Йивизар, Ус- ман, Малычий – ара кид джигьилер, луь- дуьбзуре выг1лешды арыдаа лаъ, егъелъ- эре капырбыр къагъалмаа: — Гьеми капыр къагъа ихъихьиси са къаджар банымыы гъамаардишди! Я са- даки ихъихьисдиш, зы йикьийне!
Хабар викисмаа лывхьыр, идды не- кье ана садхыр ад къаджарашис, дыхьыр, дырыхы1ре мыха1бише хыле агыд агыд къаджар. Гъаъ Галыы дахасды выъыдбыр хадылкьара Чулахъ Сурхайды эсгереше, гьади дырыхы1ре, аъ дериди дахыдбыр араа гъаъ Салыватаала хьуъ йидкьыр ад Арандаады Шиндебише не Быджебише. Хъидхьур мидаабый мыха1быр, гьеми
Каба вуруъура эккед къал-ма-къал: миди са джыгаа мадиший, эсгеред эбир ги- дишды. Ихьдыбыр ки бала дыркьыри, амма къаджарар мыха1бишды на шинде- бишды на Быджебишды арыди идхьур, сиене дыркьыри. Гъаъ Хьурудуу дахыд къаджарар адылгара Сурхайды къушумад хыле: йыдхы1дбыр дырыхы1ре, адгыд- быр дыгыргара къуларна ишлемиш даъас, нехирмыда сидигас мыха1бишис на лаг- гуйшис – гьабишиклаа вуруъура сагъды са му1къ – гьамыъ гьадид дур йиъи Аады К1ат1ры1хъ. — Хьели, джан дух, за вас ихтилат гьа- ъара, ва выды хъуъ хъубишис гьаъ – йид- кьыр мыха1бишды хьылеше джухьды бегедед дыркьыбыр кахъаат1ара, гьабыр кидилхьере Мыха1. Миди гидирк1а да- ъара къаджарар. Гьадаа ливилхьере ми пир – къаджарар садырк1а дыъыд йыгъ йик1ыыла уджудхун бадаана. — Эмир-баба, сагъул! Валлагь, ун йи- шир адиший зас ми вахтиндиклаа! – ру- хьура Къасыма, ры1хъ йишир: выдж кьыле выъыр хъиркьыр а, амма кьа1сды
эдемийшис джухъаъ балад карбыр гьа- ц1ара, хьур. Пиред бегеде куб ки ваъара Къасыма, йикIыы хъидкьыр диде гьыъыд ихтилат: Дух, са пиред бегедаа хьуъ куб джывы- ъыр, ха1ма1а1буч1, гьабыр сиенебыр ил- санаше уджаабырна лихьир адбыр йиъи!

Абыр

Деридаа аъ ЦIийлахъанахда йиъина ай Къасым, йаваъшене сивигыр йиван, тиндис гудж джившин бадаана ки, джус деридыхда цIигьал йиъидыыла ки. Шумуд сен ий Къасым ми джигима хъиджиркьыр ад! Эвели са гъыIлд руъурдиший, выдж не хыдиймар хаIр йыгъа Лалаъанди джидкьыд. Хьидик бала каIчIус руъурдиший мыкьынире, амма гьадид къирхыда балугъ ки хывылкьарай, цIай хъыъыр виджирдже ки ваъарай, хьели гьа мыкьды хьидик кедибчирей! Джу на Урудже не Рустама шудаъ гьаIджетбыр гьыъыри, выш бала гемаа хьидик сукьусди!
Йивандид йыIкьаа сылкъаIре, Къасымыс нинды ихтилат йикIыы хъуIгъуIре, выше гьыъыд.
— Сахьусды илсанашды арыди гвалахаа руъура ад духарыс гьацIыр йигара ихьды халкьдид къанун, — рухьура нине. — Джан нинды, зы кьаIсе риъи, амма гьамыъ вы хъиркьыр а, ихьды хизындид ки, халаданад ки дур мидыыла хъуъ ваала асыллы йиъи. Вадаа ихьды хизан лаъ ваъас ки йикиси, саъ ваъас ки. ХаIр эдемийере хизындид, халаданад, тайфыдид дур джуула хьуъ силгара, джуды гвалах на ламыс ки гьадид дуруу уу лихъилхьере. Са-сад илсындис кал гьабгура, са выдж ешемишды кал ми дуьнйаадыы, джус шыв гьаъас йигаарди, гьаъас руъуд кал. Йидж ва шыв гьыъырдики, шууна ешемиш йиширди, гьа выды халаданад, хизындид дуруклаа хьуъ гьаабхыIйнеки, викьийнеки, тимбыйды, джыбра хъудбишис йикIыы гъадгаси. Сиене халаданад, тайфыдид тарихе хизынмыра гьаъад гвалахбыр – гьа йиъи халаданад дур.
— Гьабыр гьили кихьир а, нин? – хулкара Къасыма, гьаIламат йишир.
— Гьилине! Ихьды халкьдид келлиди алгара.
— Бес йикIыыла удхуйне?! Хьели шууна ахъыгаси?
— Тайфыдид дур йикIыыла удхасды диш! Халадан гиибхьуйне ки, гьадид дур адгаси. Халаданад дурук хаIннийе джуды накьыш килхьере. Гьаасад деринды натыдже ад кар йиъи халкьдире ливхьир ад тайфыдид кьимет.
— Иди ихьды къанунад дур шиви?
— Абыр, джан дух! Абыр!
Абырара йиъи увухуIд халкь. ХаIр къафлыдире мирджед къафлыдиде вылцIара ухуIд йиъи абырад къанун. Абырад хаIр джар халкьдид кьухьды-кьаIсдыбишды гьакьалдик ки. Ихьды эбирек ки гьа банымыд абырад къанун!
Абырара рухьура, шууна ешемиш дикисди, секки абырад къанунад джар ихьды банымыд илсанашдаа дегиш ваъас вичIеддиш, гьис хьуйне, абырад къанун йиъина а ихьды халкьдыхда хъуна, халкьдире хаIннийды йикIе килхьере шумды иди эсирмыс, халкь видж яратмиш вишидаа хъуъ. ЧIел ки гьааса виъи. Абыр на чIел – гьабыр и яхда ад хазна, гьаммыра и халкь лаъ-хьуъ ваъад. Гьабыр е суга гьыъыхьна, е халкьна абгасдиш, шумук хьед каIчIуд кал, сувгаси ихьды халкь.
Абырара илсындис хаIаIр гьаъара хаIр къадам шууна лихьисди, шууна джуды хала ешемиш йикисди, шууна ватан увухуIсди, шууна халкьдид арыди аъ-гъаъ йыкьасди.
ВыгIылнийды абыр джура виъи: выгIылды халды ки, хала ад илсындид ки, халаданад ки кьухьды йиъи, гьанийе джываб вылцIара хала адбише гьыъыд йыхды ки, писды ки гвалахмыд. Джуды ки джуды халды ки, халаданад ки ламыс уху1д выгIылды йиъи.
ВыгIылды суьхьде хъацур йигара дидды дидыхда. Хьели дидыхда, хьели джуды халаданад джухъаъ ешдис кьухьды выгIлешихда, са шак джыъыр, са къадам гьабишдаа худжудкур, лиджихьир.
Дид, дидды дид, гаг гид джигиди аа выгIылды сукьус ихтияр адиш, таа гьабише ихтияр вылцIамаа; аа сукьуйне ки, кьухьдыбыр аа сыкыIдыыла хуъ, дидды гьаIрчед суруу. Нагагь духре кьваIр я бала анахъун, кьухьды дух гьаIрчед суруу, мададбыр хъуд хъуна ми суруу ки, ти суруу ки, дирхьад джигиди – дух дидды гьаIрчед суруула йирхьара.
Дид не духре рышед, ришид даватаа дуруъудиш, амма сиене дават джваIр рыкъаI ивир йигара, уляа вышне сиджийир.
Нин, дидды нин, нинды нин лаъ хадкьыр йигара, амма сиене хьыле лаъ луьздуьр йигара, выгIылды гъараа аъ хъиркьыйне, — нин ки кине, дидды нин ки кине, нинды нин ки, мадад хьыле ки гьала кьыле даъасдиш. Гьис хьуйне, выгIылды бармакас кьухьа йиъи! Амма нинды, дидды нинды, нинды нинды, джуды ришиймашды, къарийед, къарийед нинды на ришиймашды джываб ки выгIылнийе вылцIара. Гьабишис куьмег ки выгIылнийыы гъа, гьабишды ешаайиш ки выгIылнийе арыди йыгыр йигара, сиене кардымыс куьмег вылцIара.
Адишвалды, гаIш джуды хизындис, джуды дидды хизындис, къарийед хизындис гьувга джывыъыр йигара, сиенебишис куьмег выр йигара, макъыет йишир йигара сиенебишыы. Хьели, гьабишыыла игъидхьуйне, халаданас ки куьмег выр йигара, касибешис не едебишис, заIгьифдыбишис, кьаIсдыбишис, текдыбишис халаданак кид ки, муIкъук кидбишис ки.
Хала бала хьесым гьагва джыъыр йигара, сиенебише ваала ул хывкьын бадаана, выды гьуIрмет хывкьын бадаана, къарийес ки кине хьесым гьагва гьаъадиш, дид-нин, кьаIсды-кьухьды гид джигиди къарийехьван гьалгадиш, я гьанийды дур сырхаIдиш, шыв-га гьухьур йигади. Ихьды абырдаа, джуды хынимер ки кине лаъ лаIдшус ихтияр адиш, амма шудбыр, духардыбыр лаIдшус ихтияр а.
Нагагь гьал-га выгIылнийды хала ад дидды, нинды, шуд, ришид, рышед, хыдылад дур тIалхъа гьыъыхьна, гьа гьаIйиб эбирехьван темиз хъаъад и, дишди халаданад дурук писды накьыш келгара. Таа гьаIйиб темиз хъаъамаа, выгIылнийдаа гиме руъус руъурдиш.
МукIахда джуды абыр а: выгIылнийе хьыдынийхда мукIас сес ваъара, амма хьыдынийс ихтияр адиш выгIылды сес ваъас. Джуды шура, диде, выгIлид шура, диде, гага мукI ваъади, хьыдынийс ихтияр а хьуъ аIгъаIрчIус, гьади ки – кIыбди мукI выъыр, гьайвырди аа сухъуркьур йигара, гьаIйаасыз джиршир. Нагагь хьыдылды хьура бала гемаа лурзасды вишийне, выгIылнийе аа сахърабгъура, мукI ваъара, джуды джигиди хъыргыр. Балад хьыле йидкьыр, кьыIчи йишихьна выгIылды, мадды выгIылды хьуъ аIгъаIгъуIре, сахьусды выгIылды хъуъ хъыхьын бадаана. Гьааса хьыле ки – са кьыIчи ришихьна, мадды хьуъ руръура, ти аа сухъуркьун бадаана. Нагагь хьыдынийхьван вырды выгIылды хьуъ йиркьыхьна, гьа хьыдынийды бегедед кьаIсды хьуъ руръура, джигьил аа сахърабгъура, гьис хьуйне, мукI ваъас ки хьыдылды вырнийхьван сирибгыддиш.
Хьыдынийхда мукI ваъадид джуды абыр а: хьыдылды выгIылнийды хьесыма гаркъыр йигаардиш, йыIкьахъаъна хъуъ хъурире, нагагь выгIылды бегеде йыкьасды вишихьна. ВыгIылды чалыш руъура сихъджиргас, амма гьанийс ихтияр адиш хьыдынийк хыл, я тIили кивкьас мукI ваъад джигиди, гьа джуды къари риширки.
ВыгIылнийды абыр ки цIуд ц1удна кивхьир а:
— выгIылды мыс-га сабыраа йишир йигара, лалбыр джыъыр; гьанийе къаш лаъ кеэтIийне, хала адбыр гедыркьара йигара;
— выгIылнийе джуды хал, джуды хала адбыр дирзед кар диш;
— шыв йиширдики аа-уу, выгIылды сабыраа йишир йигара;
— ядалбыр, йыхыIнбыр йишийне, йикьин-сугун йишийне, джуды я джандид, я йикIид гьаIзаб гьалысна гьувга ваъас ихтияр адиш;
— мыс-га гьаIзыр йишир йигара, джуды ватандид, хизындид халаданад, муIкъуд джыбра лузас;
— къал-ма-къал вишийне, йахас, хъуъ лузас ихтияр адиш;
— гичI вишийне, гьувга ваъас, нагъв гьувга ваъас ихтияр адиш;
— уьлуьмаала гичI ваъас ихтияр адиш;
— гичI гьидыылана ваъас ихтияр адиш, джуды джан ки кине аIгьдиет джыъыр, йыгъ йидкьыйне, амма хъуъ лузас ихтияр адиш;
— капыр гъаъ эгъетIес ихтияр адиш, йишидухъунды, амма чараа джившир, эгъетIыхьна, эбир лидживир, ара ихъихьис ихтияр адиш.
ВыгIылнийды суй: выгIылды мыс-га темизене, бытIраана гъаъ аIгъаIчIур йигара, джан ки, валыг ки темиз йишир йигара, йыIкь дуьзене хакьыр йигара, кьул лаъ выъыр; йирхьади улабыр аа-уу гаджакъыр йигара, гакъасды вишийне, кьул видж вугъургъа ваъара.

Абыр

ВыгIылнийды гьакьал: выгIылнийе кьыле выъыр йигара, бендбыр гьухьус на кихьис гьацIара йигара, джуды халкьдид ара кид гьаIшыкьашды бендбыр гьацIыр йигара, йиггад суалас джываб хъывысна, сиене кардымыклаа, гьыIлимеклаа хабар ана йигара.
Вышга арца гьаъад, маннийклаа иянат гьаъад выгIылды диш. ЧIел выр, хывкьас джишид выгIылды диш. Джуды чIел не джуды тамаIх халкьдидмылаа лаъ хакьыд выггылды диш. МыхьчаIб гьаъад, бырджаала хъуъ лубзуд выгIылды диш. Халаданад дур уджубхуIд выгIылды диш. Гьааса джишихьна, халкьдире рухьура, хаIр бармак гъад выгIылды диш.
ВыгIылнийс мийман ухуIс гьацIыр йигара:
— мийман джуды гьухуд шу кал хакьыр йигара;
— шыв мийманас лазим йиъиди, куьмег гьыъыр йигара;
— мийманас хал, улесды выр йигара, гьанийс хыл йывхыIр йигара, сиене муIкъуIс гьацIыр йигара, выды мийманад хьура ки, джыбра ки вы лузур ад;
— мийман ригизанаала аъ йиркьыхьна, гьанийды векил вы йишир йигара, сиене куьмег вылцIара, таа ки гьа муIкъуIд саргаIтаала тиниъ аIхъаIбчIумаа;
— мийманас гьиляага гудж-гичI анахъун, геэтIес чалыш йишир йигара, гьанийды джуды муIкъаI йиширки.
Къарийед абыр:
— къарийере выгIыл, я гаг, га1нин, я йиггад выгIлид суруулад выгIылды гид джигиди гъигъене йа1хъ гьаъадиш;
— выгIлид дид не нин гид джигиди выгIлихьван лалгас ихтияр адиш;
— выгIлид дур сыхы1с ихтияр адиш, маддыбыр гид джигиди;
— выгIлихьван риъиди, са къадам выгIлихъаъ джыбра рирхьыр йигара;
— выгIлид дидыхьван, шуба1шиван, ниныхьван гьа1джет гьаъас ихтияр адиш;
— джуды дидыхда, ниныхда бала руръус ихтияр адиш, рыхьыр, гьабишихьван выгIлид халды ихтилат-мачхьварат гьаъас ихтияр адиш;
— хьыдынийе йик1ыы хакьыр йигара:
Бармак шалырыхъаъ юкьваI виъи,
ХаIле Йиниш, хала – выгIыл,
Лаъ ул ливийне, — Йиниш, саъ ул ливийне, — выгIыл,
Къариед Йиниш выгIыл и;
— хьыдылды, выгIлис рыхьыдаа хъуъ, чалыш ришир йигара, гьади суркьус:
Рыш вырды масалды духул виъи.
Рыш дидды хала, кьурукь йишир, хьыблихьван хъуIмаругъуIй.
Дидды нин (Кьухьды нин) сиене хала ад хьылешды кьулуу руръура, халды лазимды-герекды лаIбшура, гьал шыв гьаъасди рухьура, хал халкьара. Амма ти кIыъды выгIылды хала аъ йиркьыйне ки, гьа лаъ лурзур йигара, мадды джигьил хьылешис гьацIын бадаана, шудаъ выгIылды лаъ хъуди:
-Ти кIыъды выгIылды ки хьыдыныйхъаъ бармакас кьухьа йиъи,
— Дух халды мыхьыл виъи, рыш –вырды халды ригизан.
Хала ад рышбаI, суьсмер – сиене хъадацур йигара кьухьды ниныхда, сус ридж гаIнин ришир анахъунки.
Нинды дид не шубаI дуруъуддиш рышед-ришид хала, гьабыр дуруъура са дават-девлет, йикьин-гьухун йишийне. Мадды гедеэне гьабыр дуруъурдиш.
Нинды нин руръура рышед хала, гъам джырыъыр, амма гьанийс ихтияр адиш къудад, рышед халык каIрчIус, угут выс.
ШубаIше не ришиймаше са-сынийды сур хакьыр йигара, шыв йиширдики. Амма ришиймар хъадабцура шубаIшихды, лам-джум джывыъыр.
Са чIилихьван, ихьды къанун Абырара сиенебишис хаIаIр гьаъара, шууна ешемиш дикисди, джуды халкьдид бакара дикисди, халкь-халадан лаъ хывкьасди.
— Гьай нин, выды ихтилат гьилине кидишды йиъи. Ихьды хуIкийметахда закон а, конституцие а! Гьаммыхда хъадацур йигаардишме?!
— Йигара, бес! Гьа ихьды кьухьды ватандид закон виъи. Йидж ихьды халкьдыхда ад къанун ки йикIыы хакьыр йигара. Ваа кьваIб кьимет ливхьиси илсанаше гьамыъ – са кьимет къуллухаала вуруъура, са кьимет – халаданаа, тайфыдыы. КьваIбси кьимет йыхды лювшус чалыш йиш.
Йикисимийхь задаа мибыр йикIыы хакьас, кьуле гыргас?! – фикир ваъара Къасыма, йикIыы хъидкьыйне, шудаъды къанунбыр гьухьурди нине.
— За гьабыр йикIик кихьиси изды, нинис хатир аджадгын бадаана, гьанийе дамах выъын бадаана, зы калды дух хаIаIр гьыъыри, хьур! – чIел вылцIара Къасыма бегеде хадишды нинис ки, джуды бабыймашис ки, гийкьыр, гьамыъ халаданад дур джуула асыллы йишир а, хьур.

ЦIийлахъан

Кушуба руъура каIчIури. КьыIчи вишир ад йивандис къист ки кидживхьир, яваъшене лийкьара ай Къасым деридаа аъ ЦIийлахъанад бегеде. Йиван ки телесых диший, джыгъырад ми суруу, ти суруу гъад укьус ки гIал рыхыIре. Са-сад геде, йивандире пуIрх ваъарай, убрабыр тIидге гьыъыр, — Къасым гийкьа гьаъара, бегеде шивди ваIхши убул-си хад. Амма аа-уу гид бычIид халыче гьувгара, гичIваъас йикIыы ки руъурдиший джигьил гадийес.
Укьура лювшур, йыхана ыхъджывылгара ай кьыцIды джыгъыр.Гирвымаа лаъ лирхьуйне, гадийед хьураа лаъ лузури бычI гъад майданбыр на йизирмыра рапара ад эйлахбыр.
Гьади мадана йикIыы хъуIгъуIре минийс наIгьнидид чIелбыр, — гьалысна ун джугъуIд банаа рухьура наIгьни Къасымаа, :
Джан ЦIийлахъан, бычIид сыв,
Мыс-га ваа уу йиз гъа, шыв!
Зы мийманна йыкьаси,
ГьаIзыр гьаъ хаIред не хьыв, хаIред не хьыв!

Мадды чIелбыр йикIыыла удхур, гихъиилхьере гада, шудаъ банымыс кикад макьам хъуди ми чIилмыхда, хьур.
Йиван лаъ ливирхьвадире, Къасыма йикIыы хъыгара НураIмаIдды наIгьни:

ЦIийлахъанаа чемре гъа,
Дердес дарман ваъ не ва,
Вахда инсаф амаабдиш,
Дерди гьалыс ваъас за,
Гьай нур лугъуд ЦIийлахъан!

ЦIийлахъанад гирвабыр,
Гуьгяхдад дуламабыр,
Е сагъна хъидъине а —
РыIкъыы лихьяъ улабыр,
Джан нур лугъуд ЦIийлахъан!

ЦIийлахъанад былахбыр,
Юкьсур бычI гъад эйлахбыр,
ГьуIмирдид девран виъи
ЦIийлахъанаа гъад вахтбыр,
Джан нур лугъуд ЦIийлахъан!

ЦIийлахъанад мирибыр,
Юкьсур тIехьмыд суьруьбыр,
ХаIбаIхъаIнед тутлад сес —
Лешур банбыр, деребыр,
Джан нур лугъуд ЦIийлахъан!

ЦIийлахъан, вы заIгьмет виъи,
Эккед мисибат виъи,
КьыIнне вы — мыкырды сыв,
ГъыIнне вы дженнет виъи,
Джан нур лугъуд ЦIийлахъан!

ЦIийлахъанад майданбыр,
БычIимык гъургъад джанбыр,
Нигик-сыв къаршиди ана,
Виъи дуьнйаадид абыр,
Джан нур лугъуд ЦIийлахъан!

ЦIийлахъанаа бычI лидхьури,
Дур дуьнйаады идхьури,
Дердед дарман НураIмаIд,
Рухьуд хьур, джан киидхьури,
Джан цIай лугъуд ЦIийлахъан!

Къасымыс, сиене наIгьни йикIыы хъидкьыйне, гьаIламат руъура, шудаъ бытIрад чIелбыр гьухьур ади шаирере. Миди руъумаа, гьа чIилмыд натыдже вацIара вуруъурдиш. Йидж ми банаа наIгьни выдж джу джуулана руъура келлиди!
ЦIийлахъанаа кушуба руъура ай, хьылынды хьум идхьуд кал. НаIхаIдид хьыблире бычIимыд на нуькIруьхмыд ил кид серинвалды йибкьыри. Аала банаклаа, кьатI йишир ад гыблимыклаа, гьувгарай гымышед ранг гъад на гымыш кал варапад Лалаъан. Гьадид сес сада вихирей хьыблире, сада сухъвургарай, Лалаъан ЦIийлахъанад гирвымыхьван валгад калды ун руъурай. Дамбыр на высбыр, некьид хиял йыIхыдбыр кал, гихъиилхьере каIчIури. Несне кал шурукмашды на цIыцIашды чIив-чIивере лаIшур ад высбыр на кулбыр садахьур гихъиихьири. Вазырды хьымыл наIк калды йаIкв, хылире рыхыд парче кал, банымыд гъуIнимыы сидхьури. Къаебыр юргъанахьде гаIчIури, вышаала гичIедбыр кал. Хукумыра джуIхьды хуIлаIхды аIхъаIнбыр дагул хъыъыри, гичI ливес йидкьыр ад илсанар кал луьзуьр. Эли хырыдаа къизилед хыдрымыхьван йаIхъ гьаъара, рапара ай хаIдийбыр.
Аала, гьилаа иди, ублешды йешед унбыр ай.
Банадаа лаъ хуувгъуIре ай къизилед ваз, сиене дамыы сиере джиды къизилед хылибыр.
Са арыдыыла кал ЦIийлахъанаа йикиси выш, некьид хиял кал, джыкды на идды, темизды на серинды. Са сылабыр ки аIгъаIчIур ад кьаIсды Баздарад гьаIмпад ун йиъий руъуд банымыд секинваIляа. Баздар, джиды наIхаIнды гвалах ваъара кувчIур, ЦIийлахъанаа гъад ятахад аа-уу вахара, гъивилхъвара кувчIури. Мисед вахтинди ятахада хад хаIбаIхъаIнешис калабгурай дуьнйаадыы гъамадад са джваIр диъид кал – гьааса темиз виъий гьаваа, гьасаа гиивилхьерей дуьнйаа, дамбыр, деребыр.
Къасым гьагуйне, тылыймашды маабыйды гьаIмп ибхьури, тикетке гьаъара джваIр ситIир ад зинджирбыр. Джигидаа гъаъ игъидхьури хаIбаIхъаIнер, хьура гий Урудж, йуIкьды кIар ки хана хыле.
— Баздар, Къирух! Миди йыкьа! Джагвар, диндж виш, гьа ихьды йиъи! – гиихье хъаъара Урудже джуIхьды тылыймар. Тимбыр ки, гийкьыдбыр кал, секин хъуIгъуIре.
— Шыв гьаъара, гьай хаIбаIхъаIнер? Салам гьаIлейкум!
— УхуIма, ухуIма! Ва гьаIлейкум ассалам! Гьей Къасым-шу, вы гьили а, ми джыгаабыр гьили а! — йаIхъ гьаъара, бегеде руъура Урудж, саъ серъир, хьыли лийере Къасымыы.
Тинаъ мидиъ руъура Рустам ки, джагвара гьаъара сылабыр мычIахъваIляа:
— Вы йыкьа, ваз выкьа, виригъ выкьа!
Хьыли лийир, чIыргъаI гьаъара минийе хыди:
— Вы мидаа гьабгумаа инамиш диший зы, вы миди гвалах ваъас руъуд, хьур, диплом ки лаIшудаа хъуъ!
— Ваз-виригъ гъабыр сагъ диший! Салам! – зарафатад джываб хъывылцIара Къасыма, йывхыIр Рустамыс хыл.
— ЫхьаIд мийманас джуды кисе! – ун руъура маа тинаа. Паджылаа гъаъ мисур-тисур рыхыIре, аIгъаIбчIура ШийтIан- ГьаIсан.
— Салам! Вы шууна и? – рухьура, гьанийс ки хыл йывхыIр, Къасыма.
— Гьис ыхьаI йишири? – хулкара Урудже, куьмег гьаъара Къасымыс саъ сепIес бар.
— Ми йивандиде шыв хьурдики, гивилкьаддиш! Са джис йигад гьаъара. Шаир кал, аа-уу гывкъара, зас елли убур вылцIаардиший! – рухуьура Къасыма, наIхаIдид банымыд ухьтанваIлире йирхьас ки йикIыыла удхур, рапад хаIдиймыхда гакъад хьур, улабыр тух джишир.
Папрабыр сетIир, сивигыри Рустама йиван выхьас.
— Йиван кибтIе ваъасдишме? Гьа гьили-га выхьыр, ублешде ывылгад! – гич1 ваъара Къасыма, йиван гирвыдыхда сувкур гьагуйне.
— Йиван ублидаа вуъулес руъуддиш, йаIкваIс видж хъивикьаси! – сулкара хурджумар хана паджылыхда Урудж. – Вите! Вы кьыIчи йишир а!
ХаIбаIхъаIнешды хъинкIийбыр ки люъур, кьыIчид Къасым некьик кирхьури, кьул аа хивхьир мадана.

ШийтIан-ГьаIсан

ШийтIан-ГьаIсан, хьур, дур йидкьыд йиъи ГьаIсаныы революцие вишидаа хъуъ. Гьа йиъий шейх Усман-бабад ад са дух, дид сиене аа-уу гид муIкъмыс гьацIад гьIалим йиъий. Гьанийхда джу кихьид гьаIрабаалад китабыр ай, Шамдаа мидиъне кьыле ваъас йыхьыд йиъий. Джигьил геде Сыназыра Исмаил-эфендид хылихьде сулухь беъеэс хаIаIр гьыъыд йиъий, гьадыыла хъуъ Усман-баба сыда сада йогъцIурды йыгъа чембие ки субкьуд ий. Баласды геде сулухь беъэс Усман-баба ХыIныIхъ Мазый-гагды уджуумыы руъурай. Гьади баласды геде са выдж не хаIле ад Йиниш диъий дуруъуд, са вышне вазырмыхьван гьаджагур, вышед хаIдийбыр бегеде руъурай, гьаммыхьван гьалгарай, йогъцIурды йыгъа мадды илсындыхьван джалгыр, улере са сывыд кьутI са йыгъа, рагъара са хьед, тики банымыыла агыхьна. Гьаасад гьаIзаб кывыр джандис, сифийшдаа руъурай мадды илсанашдаа джугъуIд карбыр гьаъас, меселла банымыыла банымыы хаIляа хьуъ руъус, хьед адишды джигиди хьед гьаъас, нацIурбыр луза гьаъас, са ки гьаасад мадды гьаIламатбыр гьаъас. МыхаI эвели сифиер бала ай, гьабишыхда джуIхьды ханакабыр ай, МыхаI, Сыназыра, Пилек, МыхыIрек, ЦIахыIре кьухьды ханакабыр ай, гьади кьыле ваъад сифиер са-сынийхьван ара хай. Сынийды китабыр сынийе кьыле гьаъарай. СытIаъна банымыы дуруъурай, сабыйды хаIаIр гьаъас, я ки дарс шууна гьацIырди гадкъас йигади кьухьды гьаIлимер.
ГьаIсан диде кьыле ваъас сигыр ай ХыIныIк ки, Сыназыра ки, ЦIахыIре ки, Гьахди ки. МыхаIд гьаIлимер диъий Халакый Силийман, КIасир Давыд, — гьабишихьван ки йишири ми, дарс хаIаIр гьаъара, ХыIныIхъ Усмаил-бабахьван ки йишири, Сыназыра ки йишири, Исмаил-эфендире хаIаIр дыъыдбишдаа дарс лебшура.
ГаIсан хьели руъусды йиъий Луткуна Вагъуф-бабахда, гьанийдаа ки хаIаIр гьаъас, йидж хъихъийкьырдиш – революцие вишир, сиене кьухьды гьаIлимер гьилды йикьири, гьилды Сибире сигыри, гьилнийе кьул лулумваIле эбхир, гихъиирхьури. Сиене гьабише кихьид китабыр, гьабише кьыле китабыр сугури – сасабыр мездике выр, гьадаа милицийше гьаадхыIри, гьили гьаадхыIрдики гьацIаардиш, сасабыр гьудхьа гьыъыри, сасабыр гиркIа гьыъыр, гьади сичири, хьуъ гехъеэтIес джишир.
ГьаIсаныс гьыIлим хаIаIр вишири, амма тIилисинбыр хаIаIр гьаъас йиширдиш – НКВДдире хадылкьарай гьаасад гвалахбыр гьацIабыр. ГьацIадкаалдыбыр ки гьагва гьаъас руъурдиший, Сибире сигас гичIинире. Гьа кьухьды гьаIлимешис гьацIадбыр, гьаъадбыр йикIыы гъана, мехьтебе кьыле ваъас йиширдиш ГьаIсандаа – мехьтебед гьыIлимед не джус выд гьыIлимед арыди эккед тахьуват ай. Гьадыыла, са билбицI хыле джишир, ГьаIсан хаIбаIхъаIнваIле йыхьыри.
Миди ки ми гъеблеэрдиший мадды хаIбаIхъаIнешихьван – тимбыр гедылкьаардиший минийс вацIад гьыIлимдихьде, минийе тимбишды гьыIлим не гьацIалбыр гьаIсаба гьаъаардиший. Мибыр комсомолар на коммунистер диъий, выдж – уджагъли. Эвелды на гьамыъды вахтбыр са-сындыхьван гъеджлебед кал йишир ай.
Сада мисед кар ки йишири, ГаIсан джуды гьыIлим хьуъ ваъас меджбыр гьыъыд. Хьанне кал, убле йыхана гьаIджизды вахтинди, ГьаIсан на Рустам хыIбде хади, садахьурка гьилаа-иди хьуъ гиибхьура ублешды са суьри. ЧIабалар гичIинире хаIбаIхъаIнешис йыIхыIри, убле лийкьара ай тинаа-мидиъ аъ кийчес. Гьа йыгъа туфанг ки лювщус йикIыыла убхур ай. Са капыр ий Рустамды йыIкьаIхьде гид. Рустама ми гьайвырди геэлъэре, гьай вылцIара ублешихда, амма тимбыр са къааб духъунды ай, Рустамды аа-уу сытIа руъура, хьалаалабый хакьасна. Гьа гедеэне ГьаIсан йахыр, уликлаа лаъ лузур Рустамды, хьура гид кьухьды ублид улаба гакъара, ти ки гывкъара лувулзара ГьаIсаныхда.
ГьаIсана рухьура ублиде: — Хъыврых, миди вас шыв-га адиш! Хьели хыл лаъ гьаъара, гьилиъне хъуIвгъуIсди гьагва гьаъара. Лувзур-лувзур убул, хъувургъара, гьадид джыбра хъуна, сиене убле хъургъара, йидж ки гьайвырди хъахара чIубаа лаъ.
Мисед кар гьагуйне ки, Рустам инаамиш руъурдиш ГьаIсанды гуджаа:
— Зада хад капыр гьагуйне, хъахыдбыр и убле! Шешин хадишды ваала шууна ий гьаммыра гичI ваъасды?!
— Иди мирдже гакъас мын вахда, шууна ва са капырахьван суьри ублешды рулгаарди! – йаIхъ кибхьура ГьаIсаныс. Ублешихьванды мислагьаIт четинды тIилисин диший, гьаасад балад карбыр хаIаIр гьыъыр ай ГьаIсаныс гьаIлимеше, гьадыыла гьанийхда ШийтIан ки рухьурай, амма бала гьувга ваъаардиший минийе джуды гудж, са лап чараасызды гедеэне, — дишди гыргасий.

ХыIбде

Быгаа Къасымды сахьусды са выдж хыIбде руъусды йыгъ ий. Уруджды хылид нисе ад йыкьцарбыр ки люъур, сахас руъура. ЙаIхъеркара гелгара Къасым, — минийдаа сахас джишир ай, шууна викисды джудаа садаки джывыъыд гвалах, хьур.
Сур-вышаа хъуъ некьик кибхьура Къасым, гьадыыла йаIкваIс некьире сиджигыр ай, ГьаIсана лаъ кеэйемаа.
ЙаIкв кьатI руъура-джугъуIре руъура ГьаIсан Къасымды гъуIдиде:
— Гьей, цIинды хаIбаIхъаIн! Виригъ гьанкьуудыы хъибкьыр а, лаъ луза!
Йиъид калагур, лийчере Къасым.
— Ва зас гичI ливири, ГьаIсан-шу!
— Кьыхъ сивесды маъ! – зарафат ваъара тинийе.
Хьесым-хыл ки бегеде хад былахада сидгъыр, са кIикIер не нисе ки люъур, ихьир улесды кьуцра, руъура Къасым хыIб хана вызыраа лаъ. Минийхьван Урудж ки руъура, са выдж сиджигас, хьур, гъавыр джавацIад хыди.
Ти улихьде гий Чакьал, хьур, лакьаб гъад кьын. Гьадире колхозад председателере кал дамах ваъарай: гьадид улабыр ки гъара суруу гъай, гьадире ки кьул субда ваъарай, шыв-га джис йыхана гьаджагуйне. МичIри ки элаа хьура хывкьыр, хыIб хана виъий Чакьал лаъдире лаъ, ЦIийлахъанад кьулихьде. Мидаа ачых руъурай сиене банымыд джарга, аала гьаджабгуд! ЦIийлахъанад кьул къизилед чIарбыр гъад кал варапара ай, виргъид нур кийкьыйне. Дженнет миди а! Маа гьилине мисед бытIрад джыгаабыр джугъуIд, са бан лаатIуйне, гьадид джыбра мадды гьадыхъаъ ки эккед бан гид! Банымыд джарга гьилаа лаабтIурдики, гьацIаардиш! Ми сур, ти сур бан и!
Шилды махмыраклаа гьыъыд калды банбыр са-сад джигимаа кьуIдкIудбыр калабгурай, мычIахъды чIубур на эвирбыр гьабгуд джигимаа, шумуд-иди гьагъзыр сенбыр ид банбыр – гьаадхыIд вахтмыд на эсирмыд шийидер кал лузур ай, джуIхьды сир гьаъ джывыр. ДжваIр гьагуйне, мат дишир гедылгара, мыс йишидбыр йиъиди миди мисед эккед не са-сындыхъаъ бытIрад банымыд джарга. Сахьусды ми банымыы йиркьыд эдеми гийкьара, маа джудаа йикIыыла удха гьаъас джикисды ми джыгаабыр, — банымыра эдеми реъэре! Диб укьа ад гедеэне ки, банымыд кьул йизире не мыкыра вуруъура. ЦIийлахъанаа, хьуйне, мыс-га шаб гъа – гъыIнне ки, кьыIнне ки. Гьадиклаа хъуъ гуувгъуIре Лалаъан – джагварды хурт гъад мык кал мыкьды хьед хад, кьынне ки сиджвиргъед!
Банымыхда гакъара лузур ад Къасым, хьалаала Уруджды сесед ун руъура:
— Ми сывбыр, гьадхыд сывбыр,
Йиз лугъур, сахыд сывбыр,
Гьидыхьван уях гьаъас
Джийранмар гейгъаIд сывбыр?

Лаъ сывымыы йиз гъаный,
Саъ майданмыы бычI гъаный,
Йирекды сывымыхда
Джанде арзуман аный.

Мид сывбыр, гьадхыд сывбыр,
Джийранмар гейгъаIд сывбыр,
Халкьдис майдан йишири,
Са зас дар йишид сывбыр.

Йыгъ йыгъаклаа рукьуIре,
Сен сыдыклаа рукьуIре,
Мырадбыр битирмиш гьаъ –
Гьад гьуIмирбыр рукьуIре.

Гьасса бытIрад сес ай Уруджыхда, Къасым гичIинире, гьа гихъиилхьед, хьур, сихъиръэс джишир гергыр ад. Джуды сес ки, чIелбыр ки кикарай ми вахтиндис не банымыс.
— Выды чIелбыр име, ва наIгьнибыр хилтIереме?! – гьаIламат йишир, рухьура Къасыма, Урудж гихъиихьийне.
— Ваъ-ваъ! Ми ихьды халкьдид аяз виъи!
— «Аяз» шиви?! – маа ки гьаIламат руъура Къасымыс, кьыле выъыр хъиркьыр ад джухъаъ Уруджис бала гьацIара, хьур.
— Гьа ихьды халкьдире хилтIед хъуувгъуд сесехьван гьаъад наIгьни йиъи, аязбыр баласды банымыы сывыма ад илсанаше хилтIере, сиене банаа сес ибхьусна. Ми банаала сивигыд аяз, гьадыхда «аваз» ки рухьура, ти банаа ливкьыр йигад и. Гъигъды сесехьван гьаъара.
— Банаа гьалыс и ун руъуд?!
— Гьис? Банымыы сывбыр а, гьамма чалахъанар а, ми банаа гъад чалахъанаше ти банаа гъадбишихда аязбыр силгарай, тимбише, гьади мадана хитIе гьыъыр, джываб сихъилгарай.
— Йидж бала ухьтанды макьам ки йиъи, чIелбыр ки!
— За вас ки хаIаIр гьаъаси ми наIгьни, хьели за на ва ара хивеси! – йаIхъ гибхьура Уруджды букIамыхьде.

Кьухьды адишди, кьухьды духладаа худкаъ

МыхаIбишихда мисала а – Кьухьды адишди, кьухьды духладаа худкаъ, хьур. Джигьилешис кьухьды-кьаIсдыбишдаа шыв-га худкас йигара руъурдиш. Амма кьаIсдыбишды вахт мабади йыкьамаа джигьилер гьабишдаа гакьал лювшус хъехъедкьыр йигара. Джигьил арха шууна гьаъасдихь, хьур, фикир ваъара ывылгара са-сад гедеэне, кьухьды архыдире гьа гвалах мыс-иди выъыд йикIыыла удхур. Ниъгъад йыгъас йигара куьмег гьаъас гъиигъад йыгъас, хыл хыле выс, рухьура: — Гьей джигьил хыди, кьаIаIрды фикир ваъара сумабукь, гьа заIгьмет е биъид виъи, гьаIзырды леш, фикир, ягъылмиш джишир, хъуъдыдис сивихь!
Гьакьаллы эдеми хъацур йигара са джуды гьакьалдыхда, са гьакьалдире йиъи гьакьды диван ваъасды.
ДжигьилваIлид гьаIдат йиъи, джуула гъайри, выш-га гьаIсаба джаъад, гьалды-га чIел джудыдыхъаъ лаъ хыджвыркьад. Сиене джигьилешис джваIр дуьнйаадис гьадгуд гьакьаллыйшихъаъ лаъ хъуна гьадубгура, кьаIсдыбыр улире хадылкьаалдиш. Выдж, амма, Адамыыла хъуъды илсанашды архымыклаа са архыдик кид йиъи, джуула хьуъ гаадхыIбыр ки а, джуула хъуъ дыкьасдыбыр ки. ГьаIр цIинене йибкьыд архыдире гаабхыIд архыдид гьакьал ишлемиш ваъара, гьааса йиъи илсанашды ыIлим хьуъ сивилъэд. Ниъгъад йыгъ мыс-га гъиигъадид хьура ги, быгаады мыснаки гъиигъадыхъаъ хьура гидхьусдиш. Са гьаIйванмаше йиъи гаабхыIд арха йикIыы джаваъад, гьадид гвалахбыр кьуле лаIджаIбшуд, йидж гьаммыс ки са-сад гедеэне дуьнйаадыы йикисды лыкьынмыклаа, четинваIлимыклаа илсанашихъаъ улихьде хабар вуруъура.
Джигьилешды йикIе цIай либкIура, кьаIсдыбишды кьуле ад гьакьалдире нур вылцIара. Хъивикьыд хукакляа йыхды къавыд усбыр руъура, йисды чахыр иде руъура.
Джигьиледаа са нагьакьвалды вишийне, хьели йикIыы хъуIдире кьухьдыбыр, гьабишды чIелбыр, гъараа гадкъыйне лазим дишды, амма, якьут кал, гьаIр архыдид гьакьалдире темиз гьыъыр, дуьз гьыъыр, хъуъды архыдис гьаIзырана хыле выр ад. Йидж кьаIсдыбишды чIел арха-ба-архамыра сатыр ад къизил йиъид гедкьасды ки гьакьал выгара.

ГьаIшыкь Джамесеб

Джамесебе турпыдаа гъаъ эгъепIири джуду дур ад устадаше выъыд чугур. Гьадыы гъад багьад духлимыклаа гьыъыр ад кьванырмыра на джевермыра нур кеэреэдхьури. Джамесебе суьхьде, чугурад синирмык кийкьасмаа, джуды рыкIыд суьплимыс тIыб выри. Джамесеб гьархыд, хъархъапIды, гуджлид эдеми йиъи, бытIрад валыг лаъас йигад, выдж джухда гакъад.
ГьаIшыкьара кьул бегиы ливхьири, чугурахда гакъара. ТIилябыр, хаIаIрды раIхъне, гьаадхыIри синирмыхда. Хала ад духъундыбыр гихъиидхьири, ва гьухьуси, миссагьаIт гьал-иди рак ачых гьаъаси. Кьухьдыбыр цухьрудид аа-уу сыкьыIр ай, кIаъдыбыр ригидаа лаъ луьздуьр ай. Хьыле, аъ дыкьас джишир, ригид гъаъна джиле сыкьыIр ай. КьаIсды ФатIыма-нине шал убрумыыла хъуъ кал гьыъыри, йыхана ун йишин бадаана.
Чугурара гьаъад наIгьнидид ун йишийне, хала адбишис йигара адиший ми гихъиивхьир.
Сес-самыр мадишды хала, кьул лаъ кеджеэпIир, рухьура каIчIури Джамесеб. Гьанийе ваъара ай джуды “Доярка рыш”. ГьаIшыкьад сес кьырбымыхьде гувгъуIд кал руъурай. ЦIамна ывсыд сес, гыр-гырбыр кид калды, темизды на сахьвды, къавыхьде вуруъура, аа-уу гывгъаIре ай хала, макьамад ухьтанваIлире чугур видж джу джуулана валгара ад калабгурай. Джамесеб выдж елли гакъаардиший чугурахда, гьадыыла илсанашис Джамесебе не чугурара гьаIннийе джуды гвалах ваъара ад кал йиъий. Йыхана хъадацуйне, чугур видж ки валгара ай, гаIдды бытIрад сесехьван хала ягъмиш дишир ад илсанар гедкьын бадаана джухьде.
Сахьусды бенд гьухьур, гихъиихьири гьаIшыкь. Азад вишид кал, ил ад калды чугур валгыри са видж. ФатIыма-нин, гьалыхдана гахъджаркъыр, лурзур йиркьыр Джамесебды бегеде аа кырхыIри, улабыр чугураала эхъджетIир.
Чугурад сесед бытIраваIлид ихтилат гьаъасды чIелбыр агасдиш, амма
Гьадире хъабцунийды араа йикIид кивиркьарай пашмалды макьамад сес. Гьасса кал ий, хала аа-уу гидбишды руIх темиз хъаъарад кал чугурара на гьаIшыкьара.
Макьамад ундире инсанашис банбыр, майданбыр, мирибыр на нацIурбыр йикIыы гыргарай, банымыы гъад бычIимыд ил хала йидкьыд кал руъурай.
КьыIчи вишир шагыет гьаъара ад чугур, сес аа хъибкьыйне, гьаIшыкьад сес маа ибхьури хала… Гьалыхда хъадацус бала иде йиъиди, гехъедылкьаардиший илсанар! Маа чугур! Маа гьаIшыкь!
ГьемисагьаIт гьаIшыкьара илсанашде шыв гьухьурдики, гьабише гьади мадана гьаъасий – гьааса йикIбыр джуды хыле лешур ай гьаIшыкьара на чугурара.
Ти джыбраады бенд гьаIшыкьара на чугурара ара хивир рухьура, кьуIнды пашмалваIлире кьычи дишир ад, йыгъбыр йидкьыр хыдиймаше кал.
ФатIыма-нине улабаа сидхьуд нагъвбыр темиз хъаъарай, Джамесеб, тIыб выр ад суьпелбыр лаъ хъыъыр, ти джыбраады хылис кихъийкьыйне чугурак.
Хынимер, бегеде дахыр, чугурак хылабыр кийкьара каIчIури, сагъды кал гьувгур ти.
— Гьын, джигьилер, йывыIх! Йыхана йывхыIнийс пешкеш ваъаси! – гакъыри мибишихда гьаIшыкь. Амма гьаIшыкьара гьывъыд сугьуIрере гьала выш-га гьанийхьван хъалгасна мардиший! Гьашыкьара мадды дуьнйаадыы дыгыр хъидкьыдбыр кар, са-сынийхда гадкъыри илсанар, гихъиихьийне наIгьни.

Джигьилешис
(романад 77-хьусды джар)

Илсанашды йыкъаI эдеми выдж йиъид кал, гьалыкне киджикад кал, аргыр йигара, амма гьуIмир текне ливес йичIед диш, илсындиклаа гъаъ каIаIчIус руъуд диш. Хукаа гьаIр кьурукь джура йиъид кал, илсанар ки са-сынийклаа джура диъи. Аммане гьаIр кьурукь хукаклаа кьатI йичIеэрдиш – кьуркьуд дамрыма ад тIаIгьаIм гаIримыра вылцIара, гаIримыс хукара силгара, хукас – къвабалмыра. ГьаIр текды кар сиене мадды дуьнйаадыхьван сытIа йиъи, гьабыр сиене ара йыIхыIйне йиъи дуьнйаадыхда гудж вуруъуд. Къусуси невс гьыъыд я бегьем руъуд диш, я тух. Я невс алцIад кар диш, гьадире илсанар адарцара. Эгер вы ватандид, гьуIкийметед дерде анахъун, вас гьабыр ширин йиъинехъун, вы гьаммыхъаъ джан сихьис гьаIзыр йиъинехъун, ва фикир выъыр йигара, са вас ваъ, халкьдис шыв лазим йиъиди. Я хаIлис, я чIирис хъыгад диш шешин джаъара ешемиш йикис йигадбыйды, гьаIр йыгъ галды гьаъадбыйды.
ЙикIыы хакьаъ, хыди, джахьва джидиъир, гвалахад джыбыр ывылгад диш. Выды хылихьван лаабтIва выъыд гвалахад дамах деринды виъи, вас маддыбишды гьуIрмет ки къазамиш ваъад виъи. Гьадыыла чалыш йишир йигара, чалыш джишийне, йинчире ки куьмег гьаъаардиш. ГьуIмир сада йиъи ывылгад, гьуIмирес лейих диъи гьаIр йыгъа гьадыхъыъ киджидылхъадбыр. ТIурхьванад къаншере дыхьыр, дур ана дыркьыйне йыха и, дерима духлимырмыхьде алчахваIлид йыхыIнбыр гьаIсаб гьаъара гыдхыIсдыхъаъ. ГьуIмир делид йиван гьаIсаб виъи – я вы, киджирхъыр гьадыхьван, гардан хывкьыр уу сукьус чалыш йишир йигара, я гьадире вы аа гийеси. Гьааса джишийне, гугьула викиси гьуIмир. Гьумирдыхьван ешемиш йиъиди йыкьамаа даIгьви выгыр йигара, гьадиде вас выды джыкды мамзилаа хатабыр выс джывыр. Выды къамчи – выды гьакьал виъи, вы сукьур, бахтыы умуд выъыр руъурдиш. Гиихьир сукьуйне, бахтидаа ки вас куьмег йичIесдиш. Лаъ луза, киркIа гьуIмирдик. Вас гьагуси, шудаъ йыха йиъиди выды хылире гьыъыд. Ва везид кьирид не базараа лювшуд хуIрид дад са вуруъудиш.

Свал

Къасым лаъ киирхьури са шивди калды ундымыра. Хъацуд – суьт ваъад калды унбыр а. Хьели лал ваъад ун руъура. Шивди йишид, хьур, гъаъ аIгъаIчIуд – вышне лаъ лузур адиш, сиене садхыр а, хIыб ки джигиди мада. Дагулчиер кар амыйхь, хьур, фикир ваъара минийе. Аа-уу йыхьыд – ваъ, вышне адиш! Унбыр мада, кид кине элаа ун руъура суьтед, ешлед калды. Эхир минийе лаъ кеэйере Арслан:
— Гьада, лаъ луза-гва! Шивди унбыр а!
— Шиви йишид? – лийчир Арслан, аIгъдаIбчIура гъаъ.
— Хъацв!
— Гьее, вас свалырды ун йишид дишме?! Гьа свал виъи! ГьаIннийс гьадид ун руъуд диш. Свал лап баIлма вуруъуд виъи.
— Шурук йиъиме?! Бес гьадире джурба джурад сесбыр гьаъара, шыв!
— Свал виъи! Вите, гадкъас, гьувургама!
Лаъ кал дыхьыр, дагьрадаа хьуъ дишид, — эвираа эли гъыIрчмар лузур а, гьаммыд йыIкъмыы кьваIб свал гъа, сесбыр гьаъара. ГъыIрчмар ки, кьул лаъ выъыр, джылхьыл, гьидыхда иди хъабцура а.
— Свал гьувгуриме? Гьабыр гъыIрчешды йыIкьаа гъа.
КьваIб ул эхъепIес джишир, гакъара ай Къасым, шууна гъеблир ади свалар на гъыIрчер. Сахьусды ун йишид йиъи минийс банымыд кIеъе руъуд шуркуд.
— Мибыр мисе саъ джидкьыр йигад и. Гьидыыла лахьур адбыр йиъиди? – рухьура Арслана.
— Ми саъ име хьели?!
— Гьаммыс саъ йиъи. Гьабыр гъыIрчер ки, свалбыр ки илсанас бала гьабгуддиш. Гьабыр ул лиджвилкьад баIлма руъубыр и. Шыв ки иди месъэле а, дишди миммаа гьагвасды диш гьабыр.
Арсланды гIаIле чIел мабана, садахьурка банбыр ситIири, элаа саъ сукури дагьар на духул, ибхьури сес, варгьамбыр киибхьура каIчIури баIлмаа.
Къасым гичI йывхыIри, гакъара Арсланыхда. Тинийе рухьура:
— Дах, лыкьын сивилъэре а! Аала чIабалар йахаси!
Хъадахыр саъ ятахада, гадкъыд – чIабалашды меэ ибхьур а, джигиди ана, йахас джишир, ШийтIан ГьаIсан на Урудж паджылмаа гъаъ дахыр а чIабалашыхда. Илсанар гьадгуйне, цIам секин хъишири чIабалар, амма таа ки лыкьын лухъвурзамаа, гичIинире масалмыс йетере ай.
Сиене дуьнйаа диндж хъившийне, Урудже рухьура:
— Йыхана сипIири лыкьын! МуIкъаI халбыр лукуримийхь?!
Гьала хайлин геде банымыклаа духул каагъуIре мадай, лыкьнара ситIе гьыъыр ад. Къасым на ШийтIан ГьаIсан дуруъура хыIбде, хьыв ки люъур, Урудж не Арслан нисебыр гьаъас адылгара.
Къасыма ихтилат гьаъара ГьаIсаныс, шууна свалырды сесере лаъ кеэйирди выдж.
— Лыкьын сипIесдыыла йиъи! Малмыс сахьусды хабар вуруъура, джил сипIесды, я мадды шыв-га гьаIламатмыд. Йыкьа за вас са махв ваъас! Гьа махв зас Мамый-бабадаа ивишид виъи. Махв бегьем вуруъумаа, выды джанде ад гичI ихъибхьуси!

Кирхьаган на тутул

Авал-авал мыкьды хумухун йиъина ай са муIкъаI сур-сур йишир, батI йишир ад валыгмар гъад са джигьил кирхьаган. КьыIчи йишир, субкьура ми кьухьды, хаIле гаабхыIд, пытIбыр гьахъджабгуд, хьыли лиджийкьад са хукахьде. Гьалысна гьацIаардиший, шумуд сен йиъиди гьа хук гьади гид. Гьеми муIкъаI ай гьаIдат гьаIр бегедаа хьуъ йиъинийе гьадис гьакь вылцIад – садакьа гьаъад шигьибыр я ки улесды. Дишди, рухьурай, зиянбыр руъурай садакьа джывынийс.
Амма кирхьаганас садакьабыр гьаъас йигад диший. Гьа инамиш йиъий са джуу, гьаIламатбыр, хьура ларкъад карбыр ад диш, хьур ай гьа, я гьакь я хаIле, я чIирыы ад диш, хьур ай.
Хукад бегеде лийкьыйне, гъахьур лузури, хак сывхыIд кал:
— Дишди амыхь шыв-га джавацIад гудж ми хукахда? Дишди илсанар гьааса гьис бала инаамиш дишир а?
Высды садакьана шыв-га адиший кирхьаганахда. Минийе миди куб ваъасды вишири. Куб ки выъыр, кьвакьымыы гъамарана, некьид хиял рыIхыре кьыIчид гъахьурыс.
Садахьурка са сесбыр идхьури, ва гьухуьус, бан лукуд ка. Нур идхьур, хьумара на цIире хаIл лаIшури. ГичI йывхыIр, лийчере кирхьаган, улаба накь мадана, мидиъ тиниъ йахара, шыв гьаъасди, гиджийкьыр. ЦIайбыр рапара, дуьнйаа гьухъувгаардиший. Садахьурка цIире вырыхыIре хук, луьвгъуIре гьадыыла лаъ миз, игъивилхьвара хукаа гъаъ хьумад туп. Ми хьум гадиед хьура аа сидхьур, араа гъаъ аIгъраIбчIура бытIрад, цIыхьыра ад ваз калды, рыш. ХуIлаIхды, рапад чIарбыр гъад, кьылды якымыд, хьесымаала хьед рагъасды калды.
— Гьей, шиви ва текене гьаъад миди сур выше? – рухьура минийе гадиеде. Рышед аа-уу нур лузур ай, рышед пIызымыхьде гид йаIхъаре выш, йыгъ кал, йаIкв ад йишир ай. Рышед йыIкьахда хъуд хукара ки нур вылцIара ай йывды рангад, хаIле-вазырыра кал.
Шыв хьусди, джацIыр, гергыр а ми кирхьаган.
— Вы хъачах име, илсанашис зарар вылцIад? – маа хулкара рышере.
— Ваъ, заклаа илсанашис зарар йишид диш. Амма шадвалды, бахт виъи захда ми дуьнйаадыы адишды, — эхир рухьура гадийере.
— Иди вите захьван ихьды дуьнIйаадыы, — рухьура минийде рышере. Гьааса гьухьур, хъуъ гьаъара рышере хылире хукад гаIрибыр. Гадийес гьабгура бытIрад шилды акьуIрды майдан, ул ливиркьади йыкьамаа гид, йыIкьаI кал темизды хьидид уьр гий, уубый къвазмар на уьрдегмар гъад, бегеде укьма ай титикъушбыр. Уьред къирхыда гий бытIрад къалабыр, джагварды филед кьырбыклаа на ирды рапад духлаклаа гьыъыд.
— Гьа изды халбыр йиъи, — рухьура ми рышере.
— Ваъ, — рухьура гадийере, фикирдик кирхьур, — зас илсанар хъыдгара. Зы кирхьанахъунки, зас гьабишихьван йыха йиъи.
Геркьыри рыш минийхьде.
— Ма, — рухьура рышере, — вас ми тутул, увуIх гьа, сувга мываъ, вас маа четинвалдыбыр, гуджбыр гьахъагусдиш!
Гадийере лювшури тутул. Гьади мадана рыш сухъургури. Маа мычIахъа хъишири гъаъ, дуьнйаадыы шешин мадишды калабгурай садахьурка йаIкв сухъугур. Са хукад кIеъэ хылире выъыд калды хаIдий варапара ай.
Кирхьаган аIхъаIчIур джуды рыIкъаI, йаIкв кьатI йишийне лийкьара са каравансарайеде. Хьыв ки люъур, вырыхыIре минийе джуды тутул. Садахьурка кулурмаа гъаъ игъивчир са сикI, йибкьыр бегеде, аа сывхыIд джи видж, руръура мидиклаа рыш.
— Гьай джан шу, — рухьура ми рышере, — захда я хал адиш, я лах адиш, зы ки вахьван рыкьаси.

Ми рышед дур Зубейда йиъий, хьва, ихтилат гьаъара минийе кирхьаганас. Вазырды цIухьудхьусды йыгъа, цIинды ваз увурцIара кувгъуIд геде, виригъ хывыркьара. Гьа гедеэне Зубейдара нацIурды къирхыда бычIбыр сытIа гьаъара ай. Садахьурка дуьнйаа зулмат вишир, либхьур тIурхьан, руг на хьед хаIлис гъирхьере. Рышес гъирхьере сецI. Гьа кьухьды иблис Лалаъанад къирхыда йибкьыд йыгъ йиъид кал йиъий. Дуьнйаа ачых хъившийне, рышеклаа сикI вишир ай. Решере ад рыш риъиме, сикI виъиме гьувгара гъыIрчехъанас. ЙывхыIс, хьур, туфанг лаъ выъыд, сикI вешере кувгъуре. Хывкьыр гъыIрчехъанара ми сикI, каравансарайед иессиес масак вылцIара.
— Гьадыхъаъ гьанийе зы гьади мадана йырхыIр йигад ий, — решере, ихтилат гьаъара кирхьаганас рышере.
Зубейда Гъахьурыхьван арыргара.
КьыIнне мибыр ледыркьара са ханад къалыдыы. Ханад къулаше кывылцIара мибишис хьыв. Хьыв улед джигиди, тутулара хвабаа сесбыр гьаъара, са бытIрад макьамад ун руъура. Гъаъ эгъепIид тутул, лампыдид йаIкв шилды руъура, лампыдаады нур ханад чIабалашды джигидыхда гъургъара.
— Зас выды вихье гакъас йигара, джан хан, — рухьура Гъахьура. – Гьади шыв-ки иди са гьаIламат а!
Ханас ешел кибхьури:
— Захда хьибыр ледкьыд рыш ай. Хьибырси са йыгъа суьдгуьри. Гьабыр ад хала хьиб чIабал вишири. Гьа чIабалар гьамыъ ийгыр а джигиди.
Вихье йидкьыр, гадкъыйне мибыр, са-сындиде хыIхыIр, луьзуьр ай хьиб джагварды лирфмар калды, са-сындик кикад чIабал. Тутул йывхыIд гадийере, чIабалар ришбишды дуьнди хъуIгъуIре.
ЙывхыIр шад йишид ханара дават, хъывыр мибишис къизил, гымыш, хъуIдире Гъахьур на Зубейда джуIхьды рыIкъаI, йирхьад – йирхьад рыIкъаI, хьур.
Къизил, гымыш ки мибише рыIкъаI касибешис пай гьаъара.
Банымыы, сывымыы, дуьзенмыы, къаема дуьгъуьргъере Гъахьур на Зубейда. Ублеше мибишды раIхъ ки хывкьыри, сибешыы ки лидхьури, къаджирмар ки хъидхьури. Амма шыв йиширдики, тутулад ундире секин хъаъарай, сиенебыр хъахарай.
Сада мибыр хьидыыла хъуъ диъид джигиди, юх йибкьыд нацIуруу лидибхьура. Духлимашды къаIв-къаIв хаIле ай, хьидире хьура лидхьуд хал, йиван, чIабал, гъаI йихире ай.
Гъаъ каIхъаIаIчIус йикисдиш едаа, — гичI вырыхыIре Зубейдас, ара хыIрырхаIре ми Гъахьурда. Гьа геде вырыIхыIре минийе джуды тутул. Хылире кал, секин хъишири лепебыр, сес-самыр ывылгаардиш, юх сухъвулгара. Хьед темиз хъишир, балугъмар аа хъыIрыхыIре.
Ти суруу аIхъаIчIур, гадкъыд мибыр – маа юх адыхъаъ ки бала хъившир, дели вишир а нацIур.
Къирхыда хай са кьаIсды эдеми. Гьанийе рухьура выдж сифи Давыд и, хьур, джудаа хьытIад сукбыр масалыыла лаъ сигас руъура, йыкьцармыклаа гъыIбаIр гьаъас руъура, амма мисед кьуве – юх ад нацIур лувза ваъас йикисды — джухда адиш.
Минийе дыгыргара мибыр джуды хала. Хьыв-хьед люъудыыла хъуъ ихтилат гьаъара, ми муIкъаI Лачин-угълихда са хаIбаIхъаIн а, рухьура. Бала гудж ад йиъи, хуIлаIхды, бытIрад эдеми йиъи, я вышди гьацIаардиш, я гьиляа йиркьыд иди. Гьанийдаа джудаа выдж сугур а, йикIыы шешин гъамаадиш. Выдж ки чалыш йишири гьа ачых хъаъас, гьанийды сукьун-лузун, суй, темизвалды гьагуйне, гьа хаIбаIхъаIн дишды гийкьыр. Амма шешин йичIирдиш.
Дуруъура мибыр ми хаIбаIхъаIняхда. Ти, хыIб ки ара ихъийгыр, сахыр ай. ЙывхыIд Гъахьура джуды тутул, сада ми эдеми некьиклаа лаъ киирхьури. Аа-уу гакъыр, хулкара минийе, джуды къул-къаривыш гьили ади, къарияхда сес ваъара. Мибише минийс ихтилат гьаъара, хулкара выдж вышди. ГьаIламат руъура эдемиес, рухьура, выдж Шаллы-ШагьаIбасды ад са дух йиъи, хьур.
ХъуIдире мибыр Шаллы-ШагьаIбасды къалыди. Гъараа ми гьахъагуйне, рахара араа гъаъ къари, дид, нин идибхьура гардана. Йывды сыда сугур ад дух ахъылгара.
Сихъдилгаардиш мибыр Шаллы-ШагьаIбаса. Выр хал-лах, валыг-чалыг, къизил-гымыш, адылгара мибыр миди.
Са йыгъа айванаа сыкьыIр ад, йывхыIс йигара руъура Гъахьурыс джуды тутул. Луьвшур хыле, чалыш руъура – сес ваъаардиш, чалыш руъура – сес ваъаардиш. Пашмал йишир, некьик кибхьура Гъахьур. Некьихьде гьарубгура джус тутул выд рыш.
— За луьхъуIвшере вадаа тутул. Гьа илсанашис куьмег гьаъас выд виъий за вада. Ваклаа маа куьмег мадиш. Вас гьа герек ки мабдиш. Са выдж бадаана ешемиш йиъинийс изды кьувет ывылгадиш! – сухърубгура рыш ки, тутул ки.

ЯТАХАА

Гъаъ хумухд руъура каIчIури. ЦIийлахъанаа цIамна-цIамна мыкьа руъура ай вышедыхъаъ. Аа-уу гид банбыр гьаIцIула йишири, саIчIур кьурукь. Гьамыъ мидаа сивигыд сес ти банаа выхьыр, хъувургъур хъуIвгъуIрей, хукумыдаа хывкьас джившир. Ми банаала ти банаа гъад гъыIрчер гьабгурай, хылид кьванаа гъадбыр кал. ХаIдийбыр ки саъ сыхыIдбыр калабгурай, хыл лаъ гьыъыйне, кийкьасдыбыр кал.
НаIхаIдыхъаъ хаIбаIхъаIнеше цIай хъаъарай, ихьир лаха кыбыр. Кыбырды цIай, кIаIшен кивхьир ад кал, бала геде руъурай, хьылынды миз луьвгъуIре. Джандис ки усмыд на кыбырды цIай йыха йиъий – сиене джан силгIара, кьуве вуруъура.
Къасым на Урудж ниъгъа хъидкьыр ай, муIкъаI хъыдхьыр. ЙицIды йыгъа ниныхьван йишир, гьагур ай Къасымыс, шудаъ джетин йиъиди гьанийс са ридж ешемиш рикис. Усбыр ки гьыъыр, йахыр, мызар выъыр, бахыер ки темиз выъыр, дуьз хъывыъыр, хылаады ки арыди хъыгыри, цIам рахаIт йишин бадаана кьыIнне кьа1сды нинис.
— Джан нинды, мыс ва сус раъаси?! Кьыле ки выъыр, бегьем йишир а, зас ки куьмег йигара гьамыъ! Йыкьа гакъ къумши Асиетыхда, — леркьыр ки а, хъарабцуд ки риъи.
— Нин, вас Наида йыкIыы гъамарама?
— Гьилды Наида?
— ДаIгьвийе йикьид Абубыйды рыш. ЙикIыы гъама, гьа Мамый-бабара экке рыъыри?
— Бес, гъамара! Гьа ки кьыле ваъас гьаархыIрий шыв вахьван! Гьамыъ гьили а гьа?
— Гьамыъ ки Махачкалди мара. Са сыда ки кьыле хъывыъыр, хьели хъирыкьаси.
— Ву, джан нинды, гьа рыгад йикисды маъ вас?! Гьанийдаа халды-лахад вичIесиме, зер везес йичIесиме, парч лешус гьацIасиме, шегьерди ришид?
— Сиене гьаъаси гьанийе! Вада маа гвалах хъаваъас хъывысдиш е!
— Иди зы руръусиме гьанийхда, лышан лаъас? Вахда рыгад ади, задаа гухъуркас йикисдиш!
— Гьалдаа и ва Наида рагъаIсды?! Я дид мардиш гьанийхда, я нин!
— Йидж шыв гьаъасды йиъи гьамыъ?
— ГъыIнне зы йыхьыр, хахъына хъикьаси. Хьели миди дават ваъаси.
— Гьай джан дух, гьадагъуй ва! ВаI бахтлы дикий, зы шад риъи! Иди гуьдкесиме?
— Гурка, джан нин!
Ихъихьир гьаIпкыма ракъыIнбыр, гьаIвла, хуIр, исбишкIабыр, кьыIдид сигIыд валыг, хъуIдире Къасым на Урудж ЦIийлахъанаа. Урудж ки пашмал йиъий – гьанийды хала къари не сен йишид хыных мадай, — Уруджис хынхыхда цIигIал руъурай.
Агъыла сукьур ай Къасым, кыбырды цIид бегеде. Йыхана кьыIчи йишир ай гъиигъа – чIабалашды гIыргIад вахт виъий, я йыгъа, я выше садхас руъурдиший, макъыетне чIабалашыы. Гелер вахтинди гехъджеэтIийне, маддымыра мыкI сивтир, йикьин минкир виъий. Биргадир ГьаIбдула ки ай мибишихьван ятахаа, макъыет йикис сигыр ад, шудаъ гелер гIыргIаарди. ЯцI гьаъас.
ГьаIбдула джыкды худад эдеми йиъий, ирды хьесым гъад. Гьанийыы мыс-га солдаташды валыг гъай, чIил ки ибтIир йыIкьаI. Темизды йикI ад, са чIирид чIел джурухьуд, бала ламыс кид эдеми йиъий. Гьа сиенебишихъаъ джыбра хъиркьыр ай даIгьвийаа, Германиеди ки лийкьыр. Гьадыыла хьураа саъ медальбыр ки кий.
Гъараа аъ хъиркьыр Рустам, рухьура ГьаIбдулада:
— Джыгаабыр ки дуьз хъыъыр а, гелешисды кIучбыр ки гьаIзыр и, сиене кар гьаIзыр и!
— Аа сукьа, ил ыIх! Гьала ваIс гвалах бала викиси гьаIр наIхаIн. ГIыргIасдыбыр хырыда симелыг йыгъа ки – хумухун убле бала гъургъара миди, гьаммыра гаагъусдиш.
Садахьурка рак ачых йишир, аъ кьваIд хуIлаIхды убур ибхьура.
— Ми шыв гьаъад виъи?! – йаIхъ кибхьура Къасымыс, йымаIлед хъуIш гьагуйне.
– Выкьа, выкьа! Ублешиклаа далгыйне, гичI йывхыIр ад виъи! – зарафат ваъара Рустама, тиндид йыIкьаа гъад хурджумар сехъеръэре.
ЙымаIл лувзур ай, убрабыр ки ситIе гьаъара, джиды кьухьды улихьван цухьрудыы гывкъара. Лешур шагар, гIаIле илхьере Къасыма мидид. Гьадыхда йибкьыд кал, хъувургъури йымаIл.
Кавал ки хъийир, ГьаIбдула субкьура лахада, Рустама, кихъихьир кыбыр, ливхьир гьаIйаIг, ваъара пылыв.
— Кыбырды ил ки кине, бала идды пылыв викиси! – иянат гьаъара гъараа аъ аIхъаIчIуд ГьаIсана, ил йишир.
— Миз ки кидишийди, кьуIлире кьаIчIиле реъэсий! — джываб хъывылцIара Урудже.
— Эвели са эдеми ай, хьва, — рухьура Рустама, сыс вырыхыIре якыдис, — елли як джулъэд, гьанийды веш не рыIхьцIыр сен йишири, рухьурай.
— Зас веш ки чIев и, йидж як ки, наIк ки, нисе улеси! – йаIхъ гьаъара Къасыма.
— Задаа ки як кидишне йикисдиш! – рухьура ГьаIсана.
— Йидж як джандис йуIкьды кар и, бала люъуйне, — рухьура ГьаIбдулара.
— Йиъи, йиъи, — къул деъэре минийды чIилмыы ГьаIсана.
— Ва мисе ки, тисе ки рухьура, ГьаIсан! Хьед гьагуйне балугъ вуруъура, баIл гьагуйне – гъыIрч, рухьура вы калдыбишихда, — улабыр лаъ джыъыр, рухьура Рустама.
— Йидкьыр йыгъ лийир йигара! Биргадирехьван гьаIджетбыр гьаъадиш, дишди выды йыгъбыр гьатIуси гьанийе!
— Мидаа са ваз ки лихъивир миди, хьели сиене хы1б Салыватаала хьуъ Аранди хана дыхьыр йигара, йизбыр руъумаа, — рухьура биргадирере, — ыхьаI джыъыр йигара, дишди Салыватаала хьуъ аIгъаIчIус йикисдиш.

ЯТАХАА

— Азербайджанди дуруъурама?! – хулкара хабар адишды Къасыма, — зас е кьыIд миди лийесды калагур ай.
ГьаIбдулара рухьура: — Миди кьыIнне кьыркьаси чIабалар, йуIкьды йизбыр на мыкбыр йикиси, хьын викисдиш. Джаала хьуъ ки, е мыс-га кьыIнне Аранди дуруъура хыIб хана. КьыIнне ятахбыр гьади руъура, гьална хыл кидживкьыр ад чIиримыы, хьанне маа мидиъ хъуIдире. КьыIнне хьура сигIыр а, укь ки а, чIабалар йыхьасды. ГъыIнне миди серин и, миди ад хьын йыхьара чIабалаше.
— Эвели ихьдыбыр хьуъ ветегеде ки дуруъуд ий, — чыкIыхьван цIай кыйхаI гьаъара, рухьура ГьаIсана.
— Ветегеде шиви? – маа хулкара Къасыма.
— Балугъмар чилехьван хакьас.
— Бес Азербайджандире ихтияр вылцIарама, джуIхьды джигиди балугъ хывкьас?
— Гьа ербыр ихьдыбыр ий. Азербайджан хьели вишид виъи, Сталинды вахтиндыы. Гьади йыкьамаа гьа накьвбыр ихьдыбыр ий, ихьды гьаIр муIкьухда хьура ки, миди ки джуды чIирбыр ай. Са-сад геде, кьуIндысинди муIкъмыд дурубыр ки сабыр ий. Хьура яхда гьамыъ ки кьухьды муIкъбыр а: Шеки-шегьер ки ихьды виъий, Нахудик, Даш-юз, Хырса, Айдынбылах, Шин муIкъ а, Шорсу а, Кайнар, Гейбылах, Киш, Амсар, маддыбыр ки а. Са-сад муIкъбыр гиидхьури, БухуIтIад, хьур, муIкъ, меселла, ки ай хьура. ЦIахыIребишихда ки а гьади ербыр: Баш-Калъял, Илису, Сувагиль, маддыбыр ки, сиенебыр йикIыы гъадиш. Гьа ихьды эвелаа хъуъды чIирбыр ий, е гьа джигимыхда Аран рухьурай. Аран ихьды гьуIкииметед дур йиъий. Аран, Илису, Шеки, Ширван, Эриван, Арцах – гьа ихьды халкьмыд джыгаабыр тарихек Албания, хьур, ки.
— Зас са тарихеклаа ки гьагурдиш ва рухуьуд ихтилат!
— Ва кьыле гьыъыд Историедик кидиш. Амма ихьды халкьдис йикIыы гъамада. Ес ихьды тарих джацIыйне, маддыбишде гьидисды йиъи?
— Гьилды сыдырма ай Аран?
— Лап эвелаа хъуъ. Дербендыхда Джал рухьуд вахтиндыыла ки хьуъ. Гьадыыла рухуьура: Джаала хьуъ, хьур. Бала зурбад гьуIкиймет виъий, Римдид императорашихьван ки даIгьвибыр гьаъарай. Е сиенебишихъаъ улихьде хачпаразвалды ки лювшур ай. Выды Историедик кар кийме, Александр Македонский Аранди йиркьыри, хьур?
— Ваъ, зас йикIыы гъадиш!
— Гьаа! Бес гьанийды йиван ки дагул выъыр ай миди! Таа ки гьадиклаа дай геэвелъамаа хъывырдиш! Ишириме?
— Ваъ!
— Эсгентер гьанийхда ий мын рухьуд, — кийчир, рухьура ГьаIсана. Гьанийды дур мада. – Гьанийхда банымыыла саъ саIчIур, гьаIрабизенгиер ки йидкьыри, рухьура, куьмег гьаъас.
— Гьабыр выши?! – баладире бала гьаIламат руъура Къасымыс.
— Хьыле. Банымыы ешемишды хьыле диъий, выгIле кидишне ешемиш дуруъуд.
— Валла, за цIинене историе хаIаIр хъыъыр йигад усул а! – кьул субда ваъара Къасыма.
— Вите, садхас, — рухьура ГьаIбдулара. – Рустам, вы на Урудж гъаIнаIхаIн макъыет диш чIабалашыы.
ЙаIкваIс Касым лаъ кеэйири сесмыра. ЦIайбыр ки рапара ай, хаIл улхара ай, дуьнйаа зелзеле вуруъура ад кал. Лийчир, гъа аIгъаIчIуд – шилды йаIкв и, вышне гъаъ аIгъаIчIур адиш, джуула гъайри. Йидж цIайбыр рапарай – хаIл кьуIндиъне кьатI гьаъара, лыкьын сивиъэд кал руъурай, гьаIр хаIл удхуйне. Мисед карбыр банаала мидийкьамаа гьагур адиший минийс. ГичI ки вырыхыIрей, бытIраана ки гьабгурай.
— Къасым! Вы гьили гъаъ йыхьыр ад и?! КIыбди аъ хъырых! ЦIире йыхыIси, лап бегедаа хаIл улхара а! – лалад ун йишири гадийес бегедед хад халды гъуIляа. Гьа ГьаIбдулад сес виъий, выдж гьабгура адиший чIуш хьире аIшур ад гыбликлаа. Гыбыл гьагур ки адиший Къасымыс, хаIле гакъара. Хьели гакъыд – гыбыл аа сийир, шешин гьахъагвара адиший, выдж ки гыблид ара лузуд кал ий.
Йахыр, Къасым руъура ГьаIбдула ад хала.
— Сабаххайир, шу! Ми шыв эхир-кьиямат виъи?! – хыл вырыхыIре минийе ГьаIбдулас.
— Я гьола Гьенге! – хыл выгыргара тинийе джуды хьесымаала саъ! – ГьацIаардиш, сурвышаа хъуъ кал гьугъара каIчIур ай, амма мисе руъуд, хьур, фикир выъыр адиший за: хумухун мисед цIай, хаIл удхунбыр джишин лазим и.
— Ва шиви гьухьуд? Сахьусды.
— Я гьола Гьенге? ГьалысцIара! Ихьды диде-гага рухьуд чIелбыр и, цIайбыр бегедаа рапади, лыкьын сивилъэди, ва я мадды шыв-га четинвалды вишийне, илсанадаа арыди джывыкьасды.
— Вас шивдики гьацIаардишме?
— Ваъ, валлагь! Гьилды-га йинчид дур йикис мын!
— Шууна гьилды-га?! Йиниш са дишме? Аллагь!

— Йиъи, бес! Амма гьа е мусурманвалды луьвшуйне гьацIыд йиъи ес. Яхда ихьды йинишмар ки ай.
— Гьаа, ва ниъгъа ихтилат гьыъыри, шыв, е хачпаразар ки дишид ий, хьур! Исус име ва рухуьд?
— Исусыхда е Исус рухьурдиший, е гьанийхда Иесси рухьурай. Амма гьанийыы йыкьамаъ ки мадды йинишмар ки ай.
— Выший?
— Джан дух, гьеми цIай рапад геде ва задаа хулкара а, зас гичIере цIире йыхыIс, мисед ихтилатбыр гьухьухьна! – зарафат ваъара ГьаIбдулара, ул сывхыIр Къасымыы, улабара йаIхъ гьаъара.
— ХаIл секин хъуIгъуIре а, шыв!
— ЧIабалар ки джигиди мада, хьыв люъур йигара, тимбыр лаъ кеэдир йигара, — йыкьа за на ва гьамыъ гвалахбыр рыIкъаI ийес, хьели за вас дарс выс!
— Вите, йидж, гакъ, зы хъаIхъаIаIчIусды диш!
Тини дуруъумаа, сиенебыр садхыр мада, цIире ки кине лаъ кеэдир адиш.
КIикIербыр, нисе, маIдды хаIред, самыварад дамыд гъубагъмашды ит, чий – маа шиви йаIкваIс джандис хвашды?! Люъур, гьаIннийе джуды гвалах ваъара.
Къасым руъура чIабалашыхда, кеэвир маддымыклаа, сывылтара агъыла дабагъ йидкьыр ад чIабал, даваа ваъас, хьур. ГьаIсан сыхыIр ай, гьубга, хъивикисдиш, хьур, йидж Къасымыс хъаваъас вуруъума гакъас йигарай. Гъиигъа хьибыдхьусды йыгъ йишир ай гьадис едере ад, цIамна-цIамна йыха хъуIвгъуIре ад кал виъий.
Гьыъыр даваа-дарман чIаблас, йыхьыр, нисе гьаъас куьмег гьаъара Рустамыс. Тинийе эккед бахыераа ливхьир ай кьухьды туджед аIйаIг, кыйхаI гьаъара ай нисе.
— ГIырыгI кивириме?
— Ва рухьумаа ваъ! – иянат гьаъара тинийе. – Гьал и гIырыгI кидживир нисе гьаъад?!
— Хухъудкасдишме?! – йаIхъ кибхьура Къасымыс.
Зарафат выъыдыыла хъуъ гвалах ки рагьаIт вишид кал йишир, мибише кеэлъэре нисе сухьадыхьван, аъара къабырма. Са тIыб нисидид гIаIле ивилхьере Къасыма:
— Шыв иде руъурдишме ми тезед кьел кидишды хыIбыд нисе!
— ЛаатIва гьаъасды маъ! Колхозад план выр йигара! – маа рухьура Рустама.
— Ми лаатIва гьаъасдиш, амма ва зас маа фулуц гьыъыхьна, ти хылис кал, гьа заа лаатIва гьаъасий!
— Гьаъаси, мын, джан шу! Вадаа йичIеэрдишме?
-ХаIаIр гьаъ, мын!
— Кьыле выъыр хъиркьыд и, хьур, шешин гьацIара адиш!
— Фулуцбыр гьади гьагва гьыъырдиш!
— Гука, за вас гьагва гьаъас! Гьалаки ва цIай гихь тини гид кьвабырыхьде. Фулуц кьвабырыы иде руъура.
Тиниъне гий дуьзды кьылды цIыхь, кьуIнды духлаа гъад, аабый кIаIшенбыр гимадай. Мидихьде цIай хъаъара Къасыма. Усбыр ки йыхана ликIвас джичIир, гьугълара саIхьаI гьыъыр, гудже гудж цIый ликIури.
— За вас нисидид кьын ваъаси, ва нисе хала хъихихьна!
— За тисеки хъихиси, тембел вы йиъи!
Садахьурка тини гид усудаа лаъ са кьул гывкъыри, кьваIб ул нисидыхда гывкъара?
— Хаагъв гьадис хьыв! Йыхьал виъи, гаIшды гвад кал, губтIур ад!
— Диш, туьк виъи!
— Туьк мыхыр джагварды виъи, мидид сиене джандид ранг са и.
Хаагъуйне хьыв, гьади мадана сылабара хакьыр, тIул вишир, сухъувгури нахджир.
— Маа хъивикьасиме, люъудаа хъуъ?
— Ваъ-ваъ! Гьа гичIентий виъи, илсындид бегеде вуруъуддиш. Ми гаIше йишир ад хыных виъи, нине кьухьа выъыр, хуувгъур ад. ГичI вацIара адиш.
— Шудаъ бытIрад виъиди гьай!
— БытIрад виъидыыла йиъи, мын, гьадид къыдкьыклаа къабачибыр гьаъад!
Далгамаа кьвабырыы гъад нисе йиц1ири. Лаъ лешур чыкIыхьван, вылцIара мидыы гъана Къасымыс. Рустама маддыдиклаа, эдква гьаъара, шивди гьаъара.
— Гьын, ми вас кьын!
Гакъыд Къасым – цIигьик кикад нисе йишир а: качбыр ки гъа хъыркIыд, гъилябыр ки ги, джыбыр ки хъу, цIигьид калды, улабыр ки ыхыIр ай гьудхьуд нисидид!
— Шудаъ бытIрад виъи! Мисед за шууна и вуъулесды?
— Вуъуле, вуъуле! За мадды ки ваъаси!
Мадды нисидид зер вуъура – кьухьды, увцIуд!
— Зер вишири, шыв!
— Вы тух йишин бадаана! Кьынадаа тух йичIере адиш!

Уула кушуба йишир, наIх руъура каIчIури. Банбыр цIамна-цIамна мычIахъа руъура ай аала лаъна – суьхьде Лалаъан сувгури, хьели дере.
Эли ЦIийлахъанад кIеъэ йаIкв мадай йыгъа кал – уула саъ хъиъид хыIбыклаа гьаIр чIабал гьувгарай. Банымыы мычIахъа аала лаъ руъура.
ГьаIсана ацIыдбыр кийир, хъинкIийбыр гьыъыр ай, гьаммыхьван чахыр ки сихьир, цухьра ацIыъыр ай. Улесды люъур, Урудж гьаархыIри гIыргIасды чIабалашыхда гакъас.
Аа сыкьыIйне, Къасыма рухьура ГьаIбдулада:
— Ва гьаъасды ихтилат ай, йикIыы гъамадама?
— Ий-ий! ЙыгънаIхшир сиене йинишмар йикIыы хъыдгыри, выды суал йыкьасды гьацIара. Сахьусды кьухьды ихьды йиниш Гуди йиъий – гьа хаIлды на хаIляа йийед цIид иесси йиъи, — каIбчIура ГьаIбдула.
— Йиъи, — рухьура ГьаIсана, — Эрес ки мыхаIбише гудибыр гьаъара, шыв! ХъыIримыкляа дзиций рыъыр, хана гаадгъаIре кучима, наIгьнибыр гьаъара:
Гьай Гуди, Гуди, джан Гуди! –хьур.
Хьели гудибыр лыздыклаа ки гьаъара хьармыда, гьабыр садакьа гьаъара гиме.
— Ми са йиниш! – рухьура Рустама.
— Хьели яхда а Туш, хьур, йиниш. Гьа халды на лахад йиниш йиъи. Ишинахъун, Тушахда рышбаI ки а, гьабише вышедыхъаъ дуруъура, куьмег гьаъара илсанашис халды гвалах ваъас, кьаIб сыбкъаIс, хынбыр хырхас.
Амыч – дамыд малдид йиниш йиъи, дама-дара дуруъуди, эвели Амычис садакьа лирхьед ий кьвабырмыы – кьел я хьыв, я кьир, хьытI, дуькI я дуьгуь.
Пан, гьанийхда Панз ки рухьурай, — халды малдид йиниш йиъий, хыIбыд я даварашды.
— Зы гиджийкьыр ай, Пан субкьуд кьвакь гьидис рухьурди! – рухьура Урудже. Гьа йиниш субкьуд джыга име?
— Ваъ, «пан» йинчид дур ки йиъий, гьадыыла даварашды, чIабалашды нехирмыхда ки пан рухьурай. Панзы раIхъ – гьа ки даварар, чIабалар йирхьад акьуIрды раIхъ виъи.
— Ми вас юкьур йиниш! – рухьура ГьаIбдулара, — маа йикIыы хъидкьыхьна, хъухьуси.
— Ихьды тарих йикIыыла улхара а! – рухьура Рустама, — хъуъна хынимешис шешин хъацIасдиш.
— Гьей, Къасым! Йах мидиъ! – ун руъура гъараа Уруджды лалад.
Дахыр, гъара дуруъумаа, Лизей выгIыргIара а – са гел ги джиле, видж маа хъичIибхьыр а. Шыв-га гьаъасмаа, хъуд хъуна маа кьваIб гел сивири. Видж ки тиммыы аа-уу вугъургъара кувчIури, миз вылцIара сиенемыс.
Хьели хаIбаIхъаIнеше лешур гелер ки, Лизей ки, йихире мибыр паджыла, сигIыд джигиди, мыкьа джишин бадаана. Кывыр сигIыд хьед ки чIаблас, хебква выъыр сывылтара гелешды бегеде.
Гъаъна цIай хъыъыр, сыдыбкьыре мибыр цIиде, кийир кIаIшенмык картышкIабыр ки.
Урудже Джамесебды наIгьни гьаъара, хаIдиймыд кьанехьде вугъургъад банымыд джуды сес калды:

Хьибыд бычI

Зы гакъыйне, са майданаа лидкьыр а
Ирды бычI, къыIбды бычI, са ки лала-бычI,
Хьибыдси гьатIусды демдыы лийкьыр ай,
Ирды бычI, къыIбды бычI, са ки лала-бычI.

Джагварды бычI ки гъай, кьыIрчIид бычI ки гъай,
Сиъинбыр ки са-сындыхьван гьалгарай,
Амма ми хьибыд бычI киидхьур гьагварай –
Ирды бычI, къыIбды бычI, са ки лала-бычI.

Ирды бычI бычIимык лап артухды и,
КъыIбды бычI гьаIтирес бала йыхды и,
Язухъ лала-бычIид – цIам йикI лыIхды и,
Ирды бычI, къыIбды бычI, са ки лала-бычI.

Хьибыдси бычI хала сихьис йигаIдий,
Аманат кал, джибе ихьис йигаIдий,
Ярад хьесымада хихьис йигаIдий,
Ирды бычI, къыIбды бычI, са ки лала-бычI.

ХаIляа лейсан лугъур, сидкьыр йигара,
ВаI гьаIммише йикIыы йидкьыр йигара,
Джамесебды сырыы лидкьыр йигара –
Ирды бычI, къыIбды бычI, са ки лала-бычI.

Быгаала хъуъ хыIб Аранди гыргасды гьаIзырвалды ваъара каIчIур йигарай. Мыкь-мыс йикисмаа, Салыватаала хьуъ дуруъусды раIхъ ачыхна мабади йыкьамаа.

Гъил кыхыIр, Къасым йирхьара хыIбыд бегедаа хьуъ, Урудж не Рустам гьилиъне ади гакъас, хьур. Хьуъ кал гиирхьуйне, гьувулгара чIабал, хыIбыклаа гъаъ киибхьур, хукада лувзур ад. Едед виъимийхь, хьур, бейде йыхьыд – чIаблад гъилабада лувкур ад гел гьувгури минийс. Лаъ лювшуд гел, — сагъ виъи, йидж бегбыр рулкара а, кьычи вишир. Мисе сабтыхьна, гел викьиси. Лювшур гел, Къасыма ухнухда хъувгъури. ГичI йывхыIр, гывкъара ад чIаблад качылык ки гап кивкьа выъыри, вите ехьван, хьур. ЧIабал гивкьыр, Къасымды джыбра йибкьыри. Мибыр ки хъуна, хъихъийкьара Къасым хыдиймашыхда.
— Гьай шу, вы маа ШийтIаныхьван а, вас шиви гьанийды йыхана гьагур ад?! – зарафатбыр гьаъара гадийше.
— Гьанийс дугъридан бала гьацIара, ихтилатбыр гьаъас йигара руъура.
— Гьада, гьа уджагълийед дух йиъи, куб ки ваъара мара, гьамыъ гьаасад выш-га мардиш!
— ВаIс Кюр-Раджаб вышди гьацIарама? – хулкара Къасыма, йаIхъ гьаъара.
— ГьаIсанды дидды шу име?!
— Туран шиви?
— ГьацIаардиш!
— ГьаIсаныс гьацIара. Мадды балад карбыр ки гьацIара. ВаI хъадац гьанийхда, гьа камды диш.
— Къари ки кине аддиш! ШийтIан кал, са выдж ешемиш йиъи. Я хизан адиш, я хынимер. Гьис, гьааса йыхды йиъиди?! – хулкара гадийше.
— ГьацIаардиш! Худкаси, мын!
— Худкаъ, худкаъ! Гьалаки дыкьа ми майданаа сыкьыIс, выш миди лийес, дишди хьели маа баIлбыр йикиси, мычIахъана гьадаа хьуъ дуруъус йикисдиш.
Урудж хьура гаIчIур, хьура гид цIегье луза гьаъара, кьычи йишир ад хыIб йыхьара каIбчIура.
Хьыв-хьед ки люъур, Урудж на Рустам хыIбыд кIеъэ сыдыбкьыIре, Къасым на ГьаIсан – джыбра.
Уула мычIахъа йишийне, хъаваъара мибише гургумый, убул-си бегеде джидкьын бадаана. Къасыма йикIыы лихъийере ГьаIсаныс, Кюр-Раджабды ихтилат хъаъас. ГьаIсаныс джус ки йигара ад усул виъий гьаIшыкьаклаа гьухьус.
— Вы джигьил и, вас ихтилат гьыъыйне, ва мадды джигьилешис ки хъаъаси Кюр-Раджабыклаа. Гьа йикIыыла урха джыъыр йигара. Гьаасад шаир адиший са Дагъыстанди ваъ, балад мадды вилаетма ки.
Йыхана инаамиш джишир, хулкара Къасыма:
— Бес СтIал Силийман, ГьаIмзат, Батырый, Етим Эмин?
— Гьабыр ки диридбыр диъий, амма хъацв мисед шиъирахда:
Шегьер Исфагьанда чохду Тутикъуш,
Шад олубан конлум о ере душмуш,
Шегье чеким, яхшы варыб йола душ,
Шалы безенмезды, о яра душмуш.
— Ун йишириме? Сиене джаргымыд улихьде ки ш- гьаIрф ги, джыбра ки.
Де вас дацIад шаирешды наIгьнимыклаа гьаасад гвалах ывгыйхь!
Садахьурка тылыймашды гьаIмп ибхьури баIлмыд бегедаа. Ледчир, дахыр гадкъыд – убул кивчес чалыш виъи хыIбык. Сагъар хыIбыд уликлаа тиниъ вахыр, убул ара худжувгъур а. Къасыма яхасды выъыри, Сагъарас куьмег гьаъас.
— Гьагада, луза! Мисед геде убул текне вуруъуддиш! Гьабыр хыIхыIр а, ваа хьалаала хьуъ лийчеси! – лал выъыри Урудже. Урудж на Рустам ки туфангбыр хана ледкьыр ай тылыймашды сесаа. Минийды гIаIле чIел мабана, убул ливчири Сагъараа, сындире-сындид бугъаз хывкьас чалыш ине, Къирух на Баздар ки ублиы уу сукьур, тикепике ваъара а. Ми геде хьалаала хьуъ мадды кьваIб убул йибкьыр, кийчири хыIбык. Гьади мадана Рустама эгъетIир капыр, йийири хьура гид ублихда.  Кийкьыр, ми миди гебгыри, кьул са суруу вишир. Ти убул, са чIабал хывкьыр, хъыIджыбхъаIс чалыш вишири. Урудже, кийир лышан, вырыхыIре ми ки. Тылыймаше мабад ки яраллы-параллы выъыр, сахьусды хъавахыри, гудже-гудж гихъиибхьур.
Аа-уу дахыр, ягъмиш хъаъара хаIбаIхъаIнеше лахьур, йахыр ад хыIб.
Маа йаIкваа йыкьамаа некьик кихъидхьурдиш хаIбаIхъаIнер.

Гийир литбыр, хъыъыр цIай ки, луьдкуьр ай Къасым на ГьаIсан хыIбыд джыбрыхда, хъадабцура, маа убле кар руъумый, хьур.
— ГьаIсан-шу, ва ихтилат хъырдиш, Кюр-Раджабыс некьихьде гьаргуд рышед.
— Гьа гьала Кюр-Раджаб диший, Раджаб ий. Хыдийере гьухьуйне, Сыназыра мисед рыш а, хьур, гьади мадана дуруъура мибыр йиванашыы гъана Сыназыра.
Гыргара Раджаб хыдийере былахад бегеде: — Сиене рышбаI эхир гьемиди дыкьаси!
Кывыр йиванашис хьед ки, гуьдуьбкире мибыр былахад бейде хад гиме. Са рыш йиркьыри, -диш! КьваIр йидкьыри, хьур, хьыле йидкьыри – кидиш мибишик некьихьде гьаргудбыйды. Раджабды аман гьабтIуйне, тинаа мидиъ дуруъура кьваIр рыш, рапад цIинды къалый выд парчбыр ки йыIкьаа гъана.
Кирыкара! Гьайвырди, хъуIрис гичIинире, сийчир Раджаб гимяа саъ, руъура ришбишды бейде:
— ВаIде къеведан хама? Зас хьед рагъас йигара.
— МаIхьаIре рагъ! – сурубкура сабыйды хъуъ, йаIхъ гьаъара. Риъий! Данырыы укI ки гъа, данырма хьвар ки а, улабыр ки гьабыр и, курус ки!
— Выши выды дур? Гьалды риъи? – хулкара Раджаба.
Гьухьурдиш ришбише. Хьед ки кывыр минийс къеведанаа, хъаIаIдхыIри. Ми арыди гиме гимарад хыдийере гадийшдаа хулкара, ми рышбаI вышди.
— Сабыйды наиб Сайидды рыш ХуIри риъи, ти – АтIрашды Алыван риъи.
БукIбыр сийир хъиркьыд Раджабда рухьура хыдийере, вышди рышбаI. Етим ий Раджаб, дид ки адишды, выдж не риши не нин гудже гудж ешемишды. Йидж мидыыла хъуъ гьаIр йыгъа Раджаб руъурай Сыназыра, хырыдаа гьадаана рышахда гакъас. ХуIри хыдиймашихьван руръура хьидыхда, мыс-га гьабгурай Раджаб. Эхир мибыр таныш дишир, ХуIрис ки Раджаб бытIраана гьагур, дидде-нинде рухьура мибише. Наиб ий ХуIрид дид, ад-ахъыд, дамах хад эдеми ий, минийс гьаIсаба руъурдиш Раджаб. Рышес ки йигара ана гьагуйне, рухьура минийе Раджабда:
— Нагагь ва изды рыш рыгыргас лейихды хал гьыъыхьна, рывыси!
Шад йишир, Раджаб, рухьура: Гьаъаси за хал! Йидж ва рыш гьади йыкьамаа гьалыс-га рывысды маъ! Зы сыдыыла хъикьаси!
Руъура гада къазамиш гьаъас Аранди Гала. Хьад ки лидхьур, гъыIлд ки лидхьур, хумухд ки йишири, уула кьыIд йидкьыри. Хабар ливиркьара Раджабыы джуды хыдийед, ХуIри джуды диде выгIлис рывылцIара а, бегедене дават ваъас йигара а, ХуIрире джухда дар гьаIл сес хъаваъара, хьур. Мисед шиъир лийкьара Раджабыы:
Саламбыр и изды бута Раджабыс,
Сыв йизирихьде гине ки, йыкьа гьихь!
Йыгъа-выше улаб рыIкъыы лихьир и,
Пис виъ гьаваа, йыхьаI джыъыр, йыкьа гьихь!

ГьаIшыкьаше дженгбыр гьаъад чIел хана,
Дыгадбишды са-сынийхьван сир хана,
ГьаIшыкь ришир, гьа гьаIшкьдид китаб хана,
Билбилед багъ ликIур а, кIыб йыкьа, гьихь!

Зы дерде ирхьур а, ывгырдиш дарман,
Я Реббим, гьили а ГьаIкими-Лукьман?
Выды раIгьим виъи зас, Аллагь, аIгьсан,
Дердес чараа, йикIис даваа, йыкьа, гьихь!

Йыгъа-выше беъеэд ми гьаIзаб виъи,
ДжваIр джуу ледкьын дыгадбыр – сываб виъи,
ГьуIриды яр – хъыгад гьаIшыкь Раджаб и,
Дагулды диш – ашгарана йыкьа, гьихь!

Гъаъ йыхды кьыIд ий, кьыIнне Гала дуруъус руъуддиш, МыхаIаI Гала дуруъуд са раIхъ виъий ад – гьеми Салыватаала хьуъ. КьыIнне Салыват гъигъе вуруъура йизирмыра на мыкырмыра, мыкьлад кьырыкьбыр руъура, — банбыр балана тик и. Са вышне кьыIнне миди руъуддиш. Амма Раджаб гьидидаана хахъакьас джишир, лаIхъаIшур къазамиш гьыъыд шигьибыр ки, йирхьара (йиван выгыргасды раIхъбыр адиш) сухъулкара ми Салыватахда, секкинийхда хъаджацур.

Гьеми ихьды хьура гид баIлма лихъийкьыйне, уула силъэре йизбыр, вуруъура кьырыкь, аа гибхьура Раджаб, — хъахасды джыгаабыр миди адишды вас гьабгура. Хьибды йыгъа Раджаб гелгара йизирмыхьде, джус джуклаа хабар аджабгыр. Хьели, ачых хъишир, цIамна-цIамна лаъ гаIхъаIаIбчIура. Гъаъ хъиркьыри йизирмаа, йидж улабаа быркьаI руъура, кьул аа сивтир йизирмыда баIлмаа саъ хади. Выдж дават лувза ваъас хъихъджийкьасды гийкьыйне, ешере-ешере рухьура Раджаба нагьIни, гирхьур Йинчихьде дилегбыр гьаъара:

Къаршиде ад йиз гъад сывбыр,
Ярас раIхъ мамырцI, раIхъ мамырцI!
Йешеси изды улабыр,
Ярас раIхъ мамырцI, раIхъ мамырцI!

Кьуръундид йикI – ясин виъи,
За йикIыыла хаIаIр ваъаси,
Я Хидирнаби, я Ильяси,
Ярас раIхъ мамырцI, раIхъ мамырцI!

Раджаб йишир а бейвафа,
Ярад рыкъаI диъир джахьва,
Я МухаIммад, я Мустафа,
Ярас раIхъ мамырцI, раIхъ мамырцI!

БыркьаI йишир ад Раджаб, хылабара раIхъ ахтармиш ваъара, йывды йыгъаала лихъийкьара Быдже, быджебише хъыгара Йирек. Ми лихъийкьамаа ХуIрид дават ки вишир, рыш маннийды хала руруъура.
Кихьир, наIгьни силгара Раджаба ХуIрихда, выдж гьис лихъджийкьырди рухьура:
Шыв угъурсыз сафар вишир, гьацIаардиш,
Сывад гирва яман йишир, севгуьлим,
Кулак либхьур, йиз лугъур, човгъун либхьур,
РаIхъбыр чемре, думан йишир, севгуьлим.

Хъыргад, хыляа гьаархыIр гьа гедеэне вы,
Капыр ыхыIд кал йишири йикIе зы,
ЦIай рапыр, хаIл удхур йиз гъад гирвымыы,
Дуьнйаа эхир-заман вишир, севгуьлим.

Ми зас йикIыы лийид йитIал дагъ йишир,
Улабаа сувгъуIд эбиред нагъв вишир,
Зулмат идхьур, хар гьугъара, наIх джишир,
Йухбыр дерйаа-умман йишир, севгуьлим.

Са сур белаа йиъи, са сур ки — кьада,
“Джегьеллем” хьус йикис сывахда задаа,
Зас куьмегдар йишир са кьухьды Худа,
Джабраилес гунаа вишир, севдуьгим.

Мизире агьузар ваъара изды,
Йух кал нагъв сувгъуIре улабаа изды,
Раджаба хьва: ми дерд, ми яра изды
ГьуIмирдид раIхъ, мизан вишир, севдуьгим.

Гьадыыла хъуъ Раджабыхда Кюр-Раджаб хьури – быркьыIд Раджаб, амма гьанийе джус мадды лакьаб ки лешур ай – Шикесде Раджаб, гъариб йишир, ирхьур ад, рухьуд чIел виъи. Мадды лакьаб ки ай – Хесте Раджаб – дели йишир ад Раджаб, хесте джу джухда рухьурай, ХуIрид дердере дели йишир ад йиъи, хьур.

— Гьеч ишид диш зас гьа шаиреклаа! ГьаIсан-шу! Гьиляа кьыле гьаъас гьанийе кихьид китаб?

— Китаб гьанийе кихьирдиш. Улабаа ки быркьаI йишир, шууна и кихьисды? Гьанийе рухьурай, илсанаше йикIыы халкьарай. Хьели гьанийхда катиб ай, Кьурбан, хьур, гьанийе килхьерей. Амма гьанийе кихьидбыр ки гьилиъне гьаадхыIрди гьацIаардиш. Гьамыъ мисе зас-вас йикIыы гъадгыдбыр мада, мадды баласдыбыр сугури. Тисе ва худкаъ йиггад кьаIснийдаа, гьаIнние вас Кюр-Раджабды шиъир гьухьуси! Халкьдид йикIе а Раджаб!
— Хьели ХуIри не Раджаб са-сынийыы ледкьыриме?
— Ваъ! Раджаба къари рыъырдиш, йикьимаа ХуIрис наIгьнибыр килхьера йишири:

Гагь-гагь ешед, гукас джишир,
Яр раIгъаре, ирхьуд месе,
Гагь-гагь култIад гьа зы и, зы,
Гагь ларсады, гьурхьур мисе, зы и, зы.

Гагь-гагь ешед, гьаIр выше, йаIкв йикисмаа,
Гагь джурухьуд дерди джандаа йикьисмаа,
Гагь эджел хана Израил йыкьасмаа,
ГьаIшкьдид цIире рыIхъыIыI сукуд зы и, зы.

Гагь джанымахьде ваъара аман-дад,
Язухъ гьаъ Раджабыхда, изды мырад,
Йыгъа-выше йикIыы-мизыы ХуIри гъад,
Джигьилене кьаIсе йишид зы и, зы!

Йикьидики, мисед шиъирбыр силгара джуды рыганийс:

ГьаIсрат эбир кал сувгъуIре улабаа,
Кьурукь йишир, хьыблиде хад зы йишир,
Тамарзы и, хылаб лийкьайш хылабаа,
Арзуманбыр джанде адгыд зы йишир.

Са яр риъи фикирди, хийылди ад,
Гуьлябатын-ялыхъ кьулуу лывъад гвад,
ГьуIмир ХуIри гуьзет раъар либхьур ад,
Байкъуш кал, ригиде лузуд зы йишир.

Захьван ихтилатбыр гьыъыр, йаIхъ гьыъыйш,
Улабад нагъв темиз выъыр, йаIкв гьыъыйш,
Шыв гьаъасди: къадри вацIыр, рак аъыйш,
Выды дердбыр лаIшур, быркьаI зы йишир.

Риинбыр на наIгьнибыр рухьура за,
Дживан гьуIмир ливири ярад яса,
Раджаб йикьир, хул ваъабишды сесаа
ХуIри, рыкьа, захда решес… Зы йикьир.

Илдыы гъана, маа рухьура мисед ч1елбыр, ХуIрихьде ул гивхьир:

ЛыIхды къашбыр, даныы гьинду укI гъады,
КьамчIелийбыр зас гIар вишиды идды,
Джуды хылире зас хъывыс укI хьидды,
Шалбузад сыв леэвир, яр йиркьыриме?

ГъуIдигенед бейде йиркьыр, изды яр,
Хылабыр мыхрыма ихьис, изды яр,
Зы йикьимаа бейде суркьус, изды яр,
Джаназадыы решес яр йиркьыриме?

Хесте Раджаба куьч гьаъаси гьамыъ,
Джасаддыы джыбрад хьедбыр саъаси гьамыъ,
Кьван кидишды ухун лывъаси гьамыъ,
Кафан гьатIусды яр йиркьыриме?

ХуIри леджеркьыд усул а, гьис хьуйне, Раджаба маа рухьура джуды ти джыбраады чIелбыр:

Гьай бытIрады, выды къашбыр лаъ джугъуIд,
Илсанаше хабар выр, зы йикьийне,
Маддыбишис къайгъу джувгъуIд, къам джугъуIд,
Вакляа риъи марад янан, зы йикьийне.

Амыйхь, яраб, ми дуьнйаады тухдыбыр,
Ярад белаа игъивед не йыхдыбыр,
Нин-ришире лаъас кьулу лыIхдыбыр,
Ваъас виъи йикь-шиван, зы йикьийне.

Эджелдид джам увцIур, йыгъ мадиш быгаад,
Ранг къыбаI хъишир а гьуIмирдид хукад,
Ун йишийне: Раджаб мардиш, гьахъджагвад,
Хабар ибхьус Дагъыстанди, зы йикьийне.