ХаIбахъаIн на Албасти

Сада рухьура, К1ат1ры1хъ му1къа1, са ха1бахъа1нере выше хы1б аъ джигиди ихъийир, хинк1ар гьаъара ай. Гьайага1 хинк1ар къыъыд ка, тинаа мидиъ са ээкед, гьу1нимыла хъуъ мыхырбыр ки лийир ад, са шей йибкьыри.
Ха1ба1хъа1нес гьац1ыри, ми Албасти виъид
Албастиере минийыы салам сувгъури. Джандире кьалкьын лешур, миз ки хъы1вырха1ре, гудже-гудже джываб хъывыри. Албасти гьа1йегахда гывкъара ад ка гьувгуйне, минийс хинк1ap йик1ыы хъидкьыри, гъаъ кехъет1ири. Албастиере хыл хьуъ сигыр, сиене хинк1ар люъури.
-За быссагьа1т ма хъаъаси вас хинк1ар, текды йыхьыр хьед лехъа1шуси, — гьухьур, парч лешур, йахыри. Гъаъ йыхьыд ка хы1быд ара ка1ч1ури.
Албастиере рухьура:
-Йишири, ва заа гьа1мал лихъийири. Вас гьац1ара ай мы, зада хы1бык кувч1ус джикисды. 3ы хъу1вгъу1ре1, — гьухьур, Албасти хъаапхы1ри.
Ха1ба1хъа1н, хала хъиркьыр, сиенебишис ми ихтилат гьыъыри. Гьадыыла хъуъ гьа джигиди гьална хы1б йыхьардиш.

Тушед рышбаI

Рухьура, эвелды заманадыы Мазук1уешды халма Мыха1д мукъа1 ешемиш дуруъурай Тушед рышба1, илсанашис халичебыр, хаймабыр гьаъад: выше сиенебише миди йихирей ухур, шир, йа1ква1с гьа1зырды къеден, халиче люхъвурширей. Джва1р гьалысна гьадургардиший, ми тушед рышба1, тек къумшийшис рагьа1дид ун руъурай.
Сада Мазук1ыйшды къумши Пишк1инес хъа1л либкьыр, лал-гьарыйбыр гьара квач1ури: «Бела йишир а йес ми рагъа1дид сес, ун, вышедыхъаъ садхас джывыр а еде мибише, хьур.
Баладбишис гьа выше ун йишир ани йиъи, шууна масала хьиба хылис Тушед ришбише гьухьур а: «Йыхаъан джац1ад Пишк1инер!»
Гьадыыла хъуъ, илсанашыла хатир адгыр, Тушед рышба1 сюхъюдгири. Гьамыъ ки мукъу1д йы1кьды йыкьа1 гимада лубкура ад хал, сабыйды гъу1ле а са хьибыд убур гъад духул. Гьа духлак шивди кихьинбыр ки, амма гьалдана кыыле гьаъас йишир адиш.

Сифи — Гьавалый

Сада ихьды къумши хьыдынийды, рихьыр хыных ад, сувургара ад-адишды са зер, халды на хынимешды умуд.
Уула кушуба йишир ай, са джис руръус зер ахтармиш ваъас гич1ере йишир, захда ки миние сес выъыри. Дама ледкьыйне, е кьу1нды суруу дыхьыри, к1ыб йишихь, хьур. За сагьа1л аъ ка леркьыйне, Сифи-Гьавалыйды дур хакьыр дилег гьыъыри: «Вас миннет вишихь, йыхды кас, куьмег гьаъ ми етим хынимешис, хыл хьуъ сигаъ!».
Сагьа1лды вахт вишир зы Лыкьа1 дериди леркьыйне, зас ми зер гьувгури. Бейде руръус хьур гъил кыхы1д, изды уьлихьда, зас гьувгара, гьувгара, ми саъ ливирхьура а. Задаа са лал къиибхьури: «Гьай, аман, Сифи-Гьавалый! Ваклаа са куьмег!» -гьухьуд ка (уула ки быт1раана ваз гъай), зас гьилаа иди хьуъ йидкьыр зирихьде га1ч1уд кьва1д хыл гьагури. Ми хылабара зер вихир рыкъы1ы1 сихъивхьири. Хылабыр сухъугури, амма зас «чхьа», «чхьа» рухьуд ун йыхана йишири.
Гьааса Сифи-Гьавалые изды къумшийед зер викьида гехъевири, — ихтилат гьаъара Ханзда нине.

ГIар

Мыха1, рухьура, ай са бала йыхды хьыдылды. Минийс рыш рухури, амма ридж рикьири, рухуд гедеэне. Сагьа1лды вахт вишидылаа къуь минийды выг1лире мадды къари хъараъара. Минийды рышес вац1арай малмыд на нахчирмыд ч1ел. Диде къари хъырыъыдыла хъуь, рыш вихье сарырхарай.
Рышед джурхуд нинис ми бала к1вач1е риъий, сада минийс ми рыш рикье раъас йигара руъура. Хыле капыр хана выше ми вихье риъид, ара гъаъ «ш-ш-ш» — ваъара rlap игьибхьур. Хьели бала мыкьлад кулак либхьури, ми хьыдылды вихьа гьаъ харгъури. Минийды хылаа капыр ки хиидхьури.
Гьааса г1арыра етим рыш уьлимеклаа гехъерири.

Джинн паIгьчагьад рыш

Сада ихьды кьухьды дид руъура дериди. Садахьур тинаа мидиъ к1аъды калды са шей вахара виъи. Гакъыд, ми рышек кикара. Миние рухьура: «Зы джинешиклаады риъи, зы ублис руъулес йигара а!»
Кьухьды дид, гакъама, ми быт1раад са рыш риъи, миние джуды кавалахьде гирк1а раъара, кьа1ч1ехьде гирирхьере. Хала миние рухьура халдибишде: «йимаг уледи рухьуд ч1ел марухь», — хьур, хьели гьаъ гериръэре ми рыш. Минине улесды кывыр, быт1раана эйлуьгбыр гьаъара халдыбише.
Гьемисе хьибыд йыгь руъура, Юкьудхьусды йыгьа му1къа1 са накьрыдид-сунныдид ун, кьийамат а, лал, гьарый ибхьури. Ва гьухьуси, му1къы1ы1 са эскер лидхьур а! Кьухьды дидды халмыда лийкьыйне, мибыр гихъийдхьири, амма мибишыхда гьарайбыр гьаъара ка1ч1ури. Джинн-рыш гъаъ а1гьа1рч1ури.
Джинер йахара минийды бейде йидкьыри. Минийды бейде хад кьа1сий гьагуйне, минийды гьуджум ваъара, амма рышере мибыр луьзде хъыдыъыр, рухьура; «Эгер гьание зы ублид г1а1ляа эхъджеръирийдин, ва1с зы гъийгъа гьахъаргвасдиший!».
Йидж мы ми риъий джинн па1гьчад рыш! Шадды на1гьнимыхьван на му1к1мыхьван хъа1дхы1ри мибыр, лехъа1ршур джухьды рыш ки.
Йа1ква1с никьиклаа киирхьуд кьухьды дид, гъу1дигенехьде са китаб гини йиъий. Ми шивдихь, хьур, китаб ачых гьыъыд, хьура лаъ са джинн лувурзура: «Гьа, буюр, йигад, джигад?»
Гьадыыла хъуъ кьухьды диде ми китаб кьа1ч1еклаа гельэрдиший. Выдж кечмиш йишидыыла хъуъ ми китаб сабыйды духарда хани йиъий. Са шумаиди йидкьыри минийыхда джинер, хъа1гьа1ре китаб, ээкед тангабыр вылц1ара ай китабак, амма рази йиширдиш.
Сада ми дух руъура гьы1рче. Гъы1рчаа ми выдж ки, йиван ки, саъ лидхьури. Ачых хъишир гакъыд, гъалиди лехъа1шур выдж мукъу1д къирхыда ка аа сихъихьир, сухъугури. Ми арыди китаб ки сухъугури.

Качбыр гъад гIap

Рухьура, эвелды заманады Мыха1 руъуд йиъий, хьва, качбыр гъад гlapap. Эгер качбыр гъад гlap гьувгухьна, гьадид качылмыы лийир йигара ирды шывга. Ирды ранг кийкьыд ка, качбыр саъ сирхьвара. Хьели гьабыр ла1хъа1шур хала хъихир, yxylpe: гьаммыра халыс бахт, берекет вылц1ара.
Качбыр гъад гlap лап к1аъды хыных ка вешере, рухьура. Гьадид ешел хынхыд ешлеклаа кеебт1ес вуруъурдиш. Сада са хьыдылды, Лалаъанаа хьед лешур хъиръид, багъмыда лехъеркьыд, нац1урды къирхыдаа хынхыд «ешлед» ун йишири. Гич1ере йишири ми хьыдынийс ми хыных нац1урыы либхьуд хьур, гьайвыр парч аа сихьир, рахара ми хыных ешед сурухдана. Гьа гаркъыри, гьа сес выъыри: «Миди йикьа, джан бала!» Амма хыных гьилине адиший.
Са арыдыыла ка маа хынхыд ешлед ун хъишири. Маа ми сеса рыхьыри. Гаркъама, са кьийаматдухъунды, са хьуд метри гъад, кьулыы ки качбыр гъад г1ар гини виъи. Ми гlaр сип1ес джившир, са пашмална гывкъара, к1аъды хыных ка вешере ай.
Заа ки гъани виъий ирды гендже, зас ки йик1ыы хъидкьыри, ихьды ата-бабыйшды ихтилат: ирды шывга лийихьвна, качбыр саъ сибхьура, рухьуд. За ки кьулуула эгьеп1ир, гендже мидид качылмыы ливири.
Качбыр, рухьуд ка, саъ сидхьури, за ки мибыр лехъа1шур, хъарахыри. Хырыда ка гихъирхьуйне, хъуъ суркур, гахъаркъыри: гlap ги джигиди гимабай. За гьайвыр лехъа1шур парч рахара хала хъырхьыри. Рыгкъа1 выг1ле гьа1сил дишири, мибишис ки ихтилат гьыъыри. Мибыр гьа1а1тхы1ри гlap ахтармиш ваъас, амма ми ыхъывгырдиш. Гьаа качбыр бала геде ихьды хала мадай.

Маралаклады ихтилат

Рухьура, маралад як — дава виъи. Сада Келлечи Гьа1сан гьы1рче руъура. Лыкьа1 дериди лийкьыйне, минийс гьагвара, шууна са кьа1сды, ху1ла1хды мич1ри ад, джагварды валыгмар гьад эдеми, са ки бала гуьрчекды, валыг гьадишне, ху1ла1хды ч1арбыр гьад рышере маралмар езере айди.
Гъы1рчехъан са маралад джыбра йахыри, амма туфанг лаъ лювшуд ка, маралаклаа шейх руъура, саъ хъывыъыд ка, марал хъу1вгъу1ре. Бала хъирхьури Гьа1сан маралад джыбра, эхир маралара рухьура: «Гьей, къанчанахъ, шиви вас заклаа йигад? Гьидис изды джыбра ирхьур ад йиъи?»
Хьед йыхы1д ка йишири Гьа1саныс. «Гьилаа ми маралас гьац1ара, за эдеми йикьид?» — хьур, джандире кьалкьын лешур, йедере йишир, гуджехьван хала хъиркьыр, гьадыыла хъуь маа гьы1рче хъыхьырдиш.
ГьаIйванмашиклаады махвбыр

Гелелийед не балалыйед махв

Авал-авал ани риъий Бы1кьбиче. Джихда ки ай кьва1б бала: Гелелий не Балалый. Нин руръурай дама, мимммыс укь йыкьас, укь лыхьыр тухгема, хынимешис на1к выкьас. Хала гъаь риъиди, миние рухьура:
-Джан балыймар, зы дама рыхьыр ва1с улесды йыкьаси, ва1 гьалысна рак ачых маъ!
Са арыдыыла ка са «шамп», «шумп» ваъад ун а. Хьели ун руъура:
-Джан ниндыбыр, рак ачых гьаъ, зы выхьды нин риъи, — рухьура гьалиди.
Вы ихьды нин диш. Ихьды нинды сес мадды виъи, га1дды, быт1раад, — рухьура миммыра.
Ми виъий Убул-бацый. Выхьыр, сес дегиш выъыр, ма хъу1вгъу1ре:
-Джан балыймар, рак ачых гьаъ, зы выхьды нин риъи! — рухьура.
-Вы ихьды нин диш, ихьды нинды хылабырмыы ч1ар гьад диш! — рухьура.
Выхьыр Убул-бацый, хылабырмыла ч1ар хъаъара. Ма вуруъура. Миммыра рухьура:
Ихьды нинды т1илияа т1ыба1ъа1л гъай,- рухьура миммыра. Гьамыъ ми выхьыр дама, т1ыбыхъ ки лаъара, т1илияа т1ыба1ъа1л ки. Хыл гьагва гьаъара, миммыра ки видж аъ сивиргара. Убул гьувгуйне са хахрыди ывырха1ре, са пиче.
Дамаа хъиркьыд Бы1кьбиче, халды рак, гъу1л ачых и. Гьац1ыри минийс джис йишид сенед. Решере, решере дамыхдана суркури. Тинаа мидиъ виъина а кьа1сды сик1ик1ий:
Гьай Бы1кьбиче, вы гьис решере? Шиви вада гьыъыд?
Изды Гелелий не Балалый сувгур а, — рухьура миние решере, решере.
Ва зас шыв выси, за гьабыр гьахъадгухьна? — рухьура Сик1ик1ий бабара.
Вас шыв йигарди ки выси, — рухьура миние.
Иди захда быт1рана хъарац, за шыв гьухьурди, гьаъ. Йишихь, рази ришири Быкьбиче.
Дыхьыр хырыда ка дама, гьаъара мибише т1улбыр. Хьели сыдкьы1р т1улурмыклаа ваъара т1аджи. Дуьлхъере мибыр: гагь Быкьбиче аргъу1ре ара, гагь Сик1ик1ий баба. Мибыр дуьлхъед ка гьагуйне, миди вуруъура Убул-бацый. Мидире рухьура:
-Зы ки увугь на выхьды т1аджие, зас ки ва1хьван вулхъас йигара,
Буюр, ивиъ, — рухьура Сик1ик1ий бабара. Ми ки увургъара, хьели сиенебишыхда Бы1кьбичере хала сес ваъара. Шамп, шумп йибкьыри Убул-бацый риге, мидид джыбра Сик1ик1ий баба на Бы1кьбиче. Хала гьараа аъ эч1удка, Бы1кьбиче рыхьыр йываъшене ка Сик1ик1ий бабыеде вылц1ара кант1. Миние лешур ми кант1 ырхы1ре ублид ухьне: араа гьаъ Гелелий не Балалый игьидхьури. Са шадвалдыбыр миди йишири! Сик1ик1ий бабыере не Бы1кьбичере миммы лахара хьылибыр, гьаъара мук1быр. Гьааса джва1р шадана тини сатыр, йе миди хъидкьыри.

Фатима ИБРАГИМОВА