Джаалахьуъ Дагъыстанди ва мыха1бишихда шудаъды миллет ади, гьадухъунды ха1р джура валгыд усул ки ай.
Ху1риет лувзасма, бала касибене ешемиш диъий банада, сывада ешемиш дуруъуд му1къма ад илсанар.Чара адишне, Бакуди, Шекиди, Къубади дуруъура къазамишбыр гьаъарай. Выг1ле к1абал, к1абал на хумухд ка1ч1уйне Бакуди буругъмы (нефтянные скважины) дуруъурай, хьад йишийне мидиъ Мыха1 хъу1дирей. Кьы1д лат1ур гьабыше гьади гвалахбыр гьаъарай, багъдис, быстанас бербыр рыхы1ре, хик, финдикь сыт1а хъаваъара, ара лепе не хик джура ваъара.Гьаса, гьаса тини адбишис кюмег руъурай, миди абишды хизанбыр, хынимер га1ша игъдилхьварай. Хьад йишийне сыт1а хъидшир Мыха1 хъу1диди кьа1сды кьухьдыбише меслягьа1тбыр гьаъарай. Гвалах выъыд выъыние ерибише танга лювуршерей, ерибише парчидид тупур хъихирей, халыс, хизындис валыг, чалыг рихьисне. Эвела рухьуд ка, гьасад валыг, чалыг адиший — са чарасыздыкалдыбыр лаъарай. Атабабыед мисала ад виъий «Сыргъа Рамазан ц1инды архалух гъана давата йиркьыйне, арахьури уфданды ера сагъуд йиъи хьур, амма джубрана ка архалух гъадишне йиркьыйне, хыных ка гьагур гъаъ йихъигыд йиъи хьва». Гьаса йишийне, гьа гедене ки валгыра усул ваъарай. Гьа гедене ки кетхудыер не касибер ай, кетхудыйшихда багьад валыг ки ай, кьизилед, гымышед кемербыр ай, къаб, дур ай ва сак1анбыр ай, къулар ай ишлемиш даъад хала ва малдид эйлуг гьаъад. Касибеше джухьды чара сызна кьул кьа1ра эгъвелъэрей Бакума, Шекима къазамиш гьаъара башин-чара выъыр. Къазамишма хъидкьыдбише кьир, хыт1, сукбыр хахъына хъу1дирей, гьабыр хьанне езере ху1р ваъасна, хьыв гьаъасна ва йикьасды сыда ки гъийкьасна.
Гьада хъидкьыд парчимыкла хизанмыс, хынимешис, выг1лешис архалухбыр хылире рихьирей.
Ч1абалашды къыдкьымыкла кавалбыр, къабачийбыр, литбыр, ч1ач1ахыйбыр кьулу лаъад гьаъарай. Кьылдыкалды кольбыр гьыъыр гьамыд ара гаъад валыгмар гьаъарай. Гьабыр сиене малдид ва ч1абалашды лиъэмыкла къиткур, къиткур рухлахьван кьыла гьаъарай. Гъилы лаъад шаламар йиъий, кетхудыйшихда яцад лиъэдикла гьаъад чакмабыр гъай, хьылешихда чарыкибыр анийиъий, амма касибешихда гьасад кьувебыр адиший гьаса багьад кардымыкла чакмабыр рихьисды.
Хьылеше гъилы лаъасды сукуйбыр, т1ыркыйбыр, чивекбыр хырхарай, ала хьуъ мырдаъал ки йыхы1р дайрады гема уху1рей. Хьылеше эн, эн ад ухунбыр ва кьадзыгенбыр, бирчекбыр, личекбыр хылихьван рихьир уу лаъарай. Хъуъдире хъуъ шалбыр ихъитхьур ха1р джурудид, ха1р услад — хьылешы уфтанды, быт1рад к1алыб йидкьыри. Шалмыд уфтанва1лид таариф гыъыр ихьды Мыха1ды мукъу1д шаир Бийзат Султанаевара. Гьание ха1р шалырыхда джва1ршис лейихене, кикарана быт1рад, быт1рад ч1елбыр кихьир.
Ха1р са джурад шалбыр йишихь,
Йик1ид мурад битмиш вишихь,
Ришбишикла суьсмер дишихь,
Нубараг ва1с дуьгмели шал.
Мира Казиева
