(Начало в 21 номере)
ХА1БА1ХЪА1Н
Сасрук кивхьир шала бармак,
Ха вада дамах, ха1ба1хъа1н,
Илсанашды арыди ад,
Мерд, йигит, хъучах ха1ба1хъа1н!Гьадхыд банбыр, кьухьды чулбыр,
Халкь гьыъыр а, вы бадаана,
Вы йиъи ватандид абыр,
Уьлкуьдид чирагь, ха1ба1хъа1н!
За1гьметкеш и вы гьаммише,
Малбыр уху1н — выды пеше,
Умуд ваъад илсанаше,
Аслан кал уях, хъа1ба1хъа1н!
Кьы1нне йыхьыр Астарханди,
Гъы1нне — хъиркьыр Дагъыстанди,
Гьаммише а вы мийманди,
Колхозад дамах, ха1ба1хъа1н!
Гьу1киметед шиви къарар?
Был гьыъын и гьа1р са кар,
Ва ки вийаъ малдид багьар,
Як, нисе, къаймах, ха1ба1хъа1н!
КУЬЧЕРИ ХЪИЪИ
Миштуллугь и ва1с, банбыр-деребыр,
Куьчери хъи!
Ачых гьаъ ра1хъбыр, дуьз гьаъ беребыр,
Куьчери хъиъи!
Лехъедкьыр а сыва, гадкъара яхда,
Колхозад девлет, мал хана,
За1гьметдид кьимет гьана,
Суьруьмыы ки зинет гъана,
Куьчери хъиъи!
Быч1 гъад сывымыы веш-гьагъзырмыхьван,
Мал хад илсанар!
Гьа1р вешды т1ехьес веш не къанна хьуб
Гел хад илсанар!
Хъидкьыр хьесым лизне Быч1яйлагъахда,
Гадахъ ва1 дамахахда,
Малбыр уху1д къучахахда,
Сывымыхда, ватандыхда
Куьчери хъиъ!
Хамды хварашды гьа1рдыхда са дай,
Сиъинбыр сагъна,
Елхичийаа гъад Ленин орден гьай,
Дамах ки чагъна,
За1гьметдид герой, колхозад мырад,
Къизилед ха1дий джуды мыхрыы гьад.
Мал уху1д кьухьды устад,
Уьлкиди гьу1рметли дур ад,
Куьчери хъиъи!
Ирды пайдахад кьанахьде биъид азадды за1гьмет,
Азадды сывбыр, азадды чулбыр выды и гьелбет,
Выды рыкъа1 виъи сиъин джамагьа1т,
Эй ихьды эзиз мийманар,
Джафабыр диъид илсанар,
Гьадхыд банымыд асланар,
Куьчери хъиъи!
ИХЬДЫ РИШБИШИС
Ва1 убур хъихь, хъадац захда,
Ч1илыклаа а1гъма1дугъ, рышба1,
За рухьубыр ва1 ки йихьаъ,
Пашмал на сымадырыкь, рышба1!
Гьеч ва1 маду1гь ада-бада,
Ламыс-гъийрат у1х сакьада,
Гьа1рнийе керъе са гада,
Кьуьнийыы инамиш маду1гъ, рышба1!
Улабыр а — гьагур йигара,
Хылабырмыра — гвалах выъыр йигара,
Тембел джишир кьыле выъыр йигара,
Гьа1вамна сыма1дыры1кь, рышба1!
Кардире выгара дамах,
Герек вишихь выхьды гвалах,
Калхуза а былды гвалах,
Азгъынна сымадыры1кь, рышба1!
Рышба1, диъи ва1 билбилер,
Balс ва1 дац1анакун эгер,
Кардыы дырых йа1ква1с сегьер,
Мисихьде самадырых, рышба1!
ТАГЪРИ ТАГЪРИЕВ
Тагъри Тагъриев 1921 сыда Йирекды му1къа1 нинис йишид йиъи. Баласды йирекдыбыр ка, гьанийды дид ки кьазамишес Азербайджанди руъурай. Выдж к1аъды хыных йиъне, гьанийды дид кечмиш йишир, нин маннийс хъырхьыр, минийыхда руъура джухуд дид. Са вахт ки джившир, нин ки кечмиш руръура. К1аъла хъуъ гьа1шыкь Тагърис га1ш, мыкь, джухуд дид, нин гьадгури.
Кьыле выъыны бала йик1 гьана ки, гьа1шыкьада текды юкьуб класс виъи лаабт1ва ваъас йишид. Гьадыла хъуъ хыных гвалахбыр гьаъас, джус хьыв къазамиш гьаъас руъурай.
Лап к1аъды хыных на, гьанийс на1гьнимы, гьа1шыкьашды теснифмы бала йик1 гъай. Джу ки лап к1аъна на1гьнибыр гьаъара ква1ч1ури. Эгер гьанийе гьыъыд на1гьнибыр, кихьид шиъирбыр гьалга йагьмиш гьыъырийдин, гъийгьа мыха1бишды эдебийат бала варлы йикисий. Амма гьаммыд джыбра йыхьыд вышне адиший, гьабыр кихь рухьуд ки вышне адиший.
Гьа1шыкь Тагьрире кирхьере туьрк ч1илыыла на мыха1бишды ч1илыыла. Гьанийе джуды шиъирма илсанашды гьа1л-а1гьваликла, намусдикла, зегьметдикла, умудмыкла на дердмыкла, джигьилва1ликла на кьа1сва1ликла кирхьере.
Джуды сахьусды шиъирбыр гьанийе Дагъыстандикла, муьгьуьббетдикла, дуства1ликла, джуды т1а1биатдикла кирхьере. Гьанийды баласды шиъирбыр туьрк ч1илыла кихьир а, гьадыла ми китабак кийис йишир адиш.
1986 сыда, му1къа1 ешемиш четин йишийне, гьа1шыкь джуды хал-хизанбыр ки хъуна Билиджире руъура. Миди гьанийе джуды ер, бына йик1ыы хъывгара, джуды йик1 шууна му1къы1хда ешерди, гьадикла кирхьери, «Доярка рыш», «Джан Дагьыстан», «Изды ватан» рухьуд шиъирма. Гьанийе джуды ватан на гьа1саб ваъара сийене Урусат, хьели Дагьыстан, хьели джуды бала йик1ис гирамигды Йирекды му1къ.
К1аъла хъуъ накьудид кьимет йыхана вац1ад гьа1шыкьас гьац1ара, шудаъ ма1гьсул т1а1биатдыла асыллы йиъиди, гьадыла джуды му1кьу1бишис хьадид йыгъбыр нубараг гьаъара:
Хьад йидкьыр жуъ шад дишихь,
Хьадид йыгьбыр жва1с мубараг!
Ц1иныд ма1гьсул авад йишихь,
Хьадид йыгьбыр жва1с мубараг! – рухьура гьа1шыкьара джуды «Хьадид йыгьбыр мубараг» рухьуд шиъирди.
Хы1б, гьа1шыкьас гьагуд, ха1бахъа1нед хьыв на валыг йиъи. Шууна и, шумды иди сыда ха1бахъа1нвалды выъыд гъа1шыкьара гьадикла киджихьисды? Гьааса яратмиш гьаъара гьа1шыкьара шиъир «Жуь хвашгелди»:
Астарханда лизды малбыр.
Жуь хвашгелди, жуь хвашгелди.
Жехда гекъкъад диван джанбыр,
Жуь хвашгелди, жуь хвашгелди!
Йыхды ч1елбыр агыр а гьа1шыкьада дояркыйшис ки: «аферин», «даръйагьбыр ка фикир дерин», «Ленинед орден мыхрык кине» ва мадды:
Тагьриды хыле фад саз калды,
Гьавыда гьу виды къваз калды,
Ц1ифурма ады ваз калды, — гьаасад риъи гьашыкь Тагьрид дайарка.
Гьашыкь Тагьрихда муьгьуббетдид на1гьнибыр ки бала а.
Йидж ми шиъирбыр туьрк ч1илыла кихьир а, гьадыла еда ми китабак кийис руъур диш.
Гьа1шыкь Тагъри кьа1се руъура а, гьадыла гьанийе джуды джигьилвалды йик1иы хъывгара, гьадикла кирхьере:
Лаа банымый зы гейгьы1ри,
Мыкьыд хьедбыр га рагъыри,
Бала девран сивиггыри,
Выхды вахт ви джегьилвалды.
Джегьилвалды са нур йиъи,
Дуьнйадый адгасыд са дур йиъи,
Джегьилвалды – ла1гъу1д бич1 йи, — рухьура джегьилвалихда ешед гьа1шыкьара.
Гьамыъ е гадкъас, шыв рухьурди гьанийе кьа1свалыхда:
Яман дард ви кьа1свалды,
Миды дардак зый шив гьаасыд? — хулкара гьа1шыкьара джуды «Кьа1свалды» рухьуд шиъирди. Дирибашды, гьу1мирдихьван гвалах ваъад, гьидид га дерде ад эдеми, «гьамыъ саккануйды гьы1рмет мабдиш», — рухьура гьа1шыкь Тагърире. Кьа1се йишийне ки, гьа1шыкьас гьидид га дерд, гьанийды йик1 ешере а йикьинбыр-сугунбыр, да1гьвибыр, илсанашды кьулу йидкьыр ад йыгьбыр гьагуйне. Гьамыъ уьлкуьди йишир ад дегишвалдыбыр ки гьанийды шиъирмык ки: гьанийда, джуды ч1ел джухьур гийхьир сукьус йикисды диш — гьаасад хасийет гьа1шыкь Тагърик кидиш. Гьанийды ачыхды, шадды йик1 гьу1киметдыхда ки, джуды илсанашыхда ки ешерей.
ХЬАДИД ЙИГЪБЫР МУБАРАГ
Хьад йидкьыр жуъ шад диший,
Хьадид йигъбыр жва1с мубараг.
Ц1иныд ма1гьсил авад йишихь,
Хьадид йигъбыр жва1с мубараг.
Синды кардис йидж хуш йиъи,
Лейсан гьугъвад вардиш йиъи,
Хьедбыр лархыр сархуш йиъи,
Хьадид йигъбыр жва1с мубараг.
Ц1айлахъанад хуш ейлахбыр,
Хы1бырди йыхды уйлахбыр,
Гьар джура гагъу1д былахбыр,
Хьадид йигъбыр жва1с мубараг.
Кам выкысдиш Базган йайлагъ,
Башлар виъи гьанийис дайагъ.
Гьылгъы1й сувад ма1дид къаймагъ,
Хьадид йигъбыр жва1с мубараг.
Бич1имыди базар виъи,
Билбил валгас гьа1зир виъ.
Тагъриды саз гузал виъи,
Хьадид йигъбыр жва1с мубараг.
ДОЯРКА РЫШ
Йирек курдис лайихды ри,
Доярка рыш, доярка рыш.
Джид хасийетбыр лап йыхды ри,
Доярка рыш, доярка рыш.
Доярка рыш, вас аферин,
Лaa къыджелбыр йиъи сарин.
Даръйагьбыр кал фикир дарин,
Доярка рыш, доярка рыш.
Хабар вима планмыкя,
Далгара ди камалдикя.
Мамфагьа1т лаша малдикя,
Доярка рыш, доярка рыш.
Сыдад пылан лашур хыле,
Чалышых риш гьанийе гуьре.
Ленин орден мыхрык кине,
Доярка рыш, доярка рыш.
Тагъриды хыле фад саз калды,
Гьавыдя гьу вид къваз калды.
Ц1ифурма ады ваз калды,
Доярка рыш, доярка рыш.
ЖУЬ ХВАШГЕЛДИ
Астарханда лизды малбыр,
Жуь хвашгелди, жуь хвашгелди.
Жехда гекъкьад диван джанбыр,
Жуь хвашгелди, жуь хвашгелди.
Жуь рукьу1сдый сывымый,
Йизбыр гъамадиш банымый.
Джегварды джейран къиримый,
Жуь хвашгелди, жуь хвашгелды.
Жуь жес гьиптар улий гъана,
Дагъыстан га гъукьлий гъана.
Джан сихьисдый жуь бадана,
Жуь хвашгелди, жуь хвашгелди.
Шаир Тагърид амаанат йи,
Мисда малбыр саламат йи.
Йуьхуд гелыр зийарат йи,
Жуь хвашгелди, жуь хвашгелди!
Фатима ИБРАГИМОВА
