(Начало в 19 номере.)
Галаг
Йик1ы лидхьури зас хьывад г1ал,
Гакъыд зы, галаг сугур а.
Йик1 йахыри изды, дустар,
Гакъыд зы, галаг сугур а.
Гьеммише чулди ад чубан и,
Гвашере йикьисды джан и.
Кьимет джиды са милйон и,
Гакъыд зы, галаг сугур а.Гъийгъа бана гыйгъы1д хьур,
Шилды укьбыр эрч1ид хьур.
Улабыр т1ахы1ри йешед хьур,
Гакъыд зы, галаг сугур а.
Убурхъац ва, Гьаджи юлдаш,
Сувгъу1ре аъ эбиред навгъ.
Ахтармиш гьаъ ва ки дагь, даш,
Гакъыд зы, галаг сугур а.
Ихьды наиб А1ма1д агъа,
Куьмег йигара зас гъийгъа.
Шудаъ гыйгъа1с зы ми дагъа?
Гьаарай, джан, галаг сугур а.
Хабар вийаъ Мыха1д халкьдис,
Йидкьыр куьмег вийихь джандис.
Сиъин дыкьыхь, йихьаъ элдис,
Гьаарай, джан, галаг, сугур а.
Галаг хъака, ширин банбыр.
Джан гирвабыр, шилды укьбыр!
Нура1ма1дды йешере улабыр,
Гакъыд зы, галаг сугур а!
ГьаIшыкьад баятибыр
Ми яра са яра диш,
Ми дердахда чара диш.
Изды джандыла гъайри,
Гьалдына джанда адиш.
Дыкьа е сыкьы1с дагьра,
Быт1радбыр гаадгъа1д ара.
Дыкьыркьама киджийбхьуд,
Йик1икла ярад яра.
Аязбыр ад джан дере,
Гъы1лдид вахт — быч1ид бере.
Первани ка гьурхьури,
Гьа1зиз ярад дердере.
Гьуьндуьр бана лирхьури,
Выды дерде ирхьури.
«Яр», — хьур яралы йишир,
Зы дердере гьурхьури.
Сайирес сывымы
эгъедиъ рышба!
Balс миштиллугъ и — гьаъ гъы1лд йишир а,
Сайирес сывымы эгъедиъ рышба!.
Майданмырмы быт1рад быч1быр лидхьур а,
Сайирес сывымы эгьедиъ, рышба1.
Эгьедиъ сайирес дишир безенмиш,
Десте-десте дишир дикис йеримиш.
Азадды уьлкуьдид шадды илсанар,
Азад на удуху1д гьуькимет сагъ йиш.
Дирхьади ваъара гъу1дирды юруш,
Кьулу гъа хара шал, гьилаба галыш.
Ва1 сайирес эгъа1ч1йне, вуруъура дуьнйа безенмиш,
Сайирес сывымы эгьедиъ, рышба1.
Дыкьа комсомолар, ай хъыгад пионер,
Ва1 диъи ихьды багъдид ширинды бегьер.
Дустар шад дишихь, душманар кьегьер,
Сайирес сывымы эгьедиъ, рышба1.
Валгад-миз билбил, ч1ел-идды йемиш,
Нура1ма1де рухьуд ч1илды ва1с ун йиш,
Эгьедиъ сайирес дишир безенмиш,
Сайирес сывымы эгьедиъ, рышба1!
Билбил
Гьа1р йа1квахьван дерди ана,
Валгара вы багъда, билбил.
Гьис виъи дели-дивана,
Шыв дерди а вахда, билбил?
Шыв ширин виъи выды сес,
Шууна эгъеркьара нафас?
Язухъ руъура вахда зас,
Вы валгади багъдаа, билбил!
Билбил, выды шыв шадлух и?
Рич1е маъ, быч1ид йазухъ и.
Быч1ихда йиъид кьва1д йыгъ и,
Зулум мываъ, хъыгад билбил.
Шивдихь билбилед дерди-къам,
Агь, агъузар ваъад муддам.
Хылаа сигыр багь на быстан,
Са быч1ы джан силгад билбил!
Хаджалат а гъийкьыд васды,
Выгадихь дарман дердесды,
Душманар дикихь къафасди,
Ва быч1ыы уу джан выд, билбил!
Архалух
Ленине ес сигыр парче,
Ха1редбыр сатырдиш гьарче.
Дибир сатасдиш ку мирдже,
Джан архалух, джан архалух.
Ес парчебыр вырдиш герчек,
Ешере руъуси Лычек,
Чы1х вишихь ми ц1инды личек!
Джан архалух, джан архалух!
Руъурдиш касибед йаазухъ,
Парчебыр гьыъыр а артух.
Юзбашис ква1д архалух,
Джан архалух, джан архалух!
Парче выд кал дуьзне йихьаъ,
Халилды Рамазан гийхьаъ.
Рейкумашис т1ат1ал гъихьаъ,
Джан архалух, джан архалух!
Нура1ма1д сукьухь йешер,
Ухун вагъа1ре ришире.
Парче вырдиш Ханкишире,
Джан архалух, джан архалух!..
Гьай аман
Руха1л гьаъас хъыхьыр Семед,
Халыс йиширику сенед,
Гьай аман!
Хьура гва1рч1ур барчи Ханым,
Ханзда риъи халды къанун,
Гьай аман!
К1учед масбыр эгъет1ир,
Сифте дуьгуь хъуъ геп1ир,
Гьай аман!
Ми, тинбыр гушага ихьаъ,
Джеминетды йы1ка1 лихьаъ,
Гьай аман!
Харад xylp гьили выъыри?
Якбыр га1тешис гыъыри,
Гьай аман!
Гьа1йва Ханымыс вишири,
Юлдашер пашмал дишири.
Гьай аман!
Хьыле сийене хьуъ гийтхьури,
Невризбегис руг сидхьури,
Гьай аман!
Нура1ма1дис мыс ишири?
Былды на1гьнибыр йишири!..
Захда гаракъ
Са ч1ел гьухьуси за вада,
Захда гаракъ, захда гаракъ,
Гьурхьа маъна йетим гада,
Захда гаракъ, захда гаракъ.
Са ч1ел гьухьури вада за.
Ми ч1ел кьабыл ваъ на ва.
Шыв гвадырди улабыр а,
Захда гаракъ, захда гаракъ.
Гвадырды калды улабыр,
Инджи, лалийед сылабыр,
Гьа1ний гъад дестед т1илабыр,
Захда гаракъ, захда гаракъ.
Захда гаракъ, джан быт1рад рыш,
Йинчире карбыр гьыъыхь хуш.
Адиш вала идды йемиш,
Захда гаракъ, захда гаракъ.
Нура1ма1д лик1ур гьурхьури,
Дердед деръйагьак кирхьури,
Инсафсызахьде гирхьури,
Захда гаракъ, захда гаракъ.
ЦIийлахъан
Джан Ц1ийлахъан — быч1ид сыв,
Гьа1ммише ваа йиз гъа шыв,
Гьай нур лугъуд Ц1ийлахъан!
Е шадна дыкьаси,
Гьа1зыр гьаъ ха1рад не хьыв,
Джан сыва ад чалахъан!
Ц1ийлахъанаа чемре гъа,
Дердес дарман ваъ на ва,
Гьай быч1 лугъуд Ц1ийлахъан!
Вахда инсаф мабдиш,
Захда шадвалды амаабдиш,
Гьай нур лугъуд Ц1ийлахъан!
Ц1ийлахъанад гирвабыр,
Гуьгяхдад дуламабыр,
Е саъна хъидъе не а,
Рыкъыы лихьяъ улабыр
Гьай нур лугъуд Ц1ийлахъан!
Ц1ийлахъанад былахбыр,
Юкьсур быч1 гъад ейлахбыр,
Гьай быч1 лугъуд Ц1ийлахъан!
Гьу1мирдид девран виъи,
Ц1ийлахъанаа гъад вахтбыр,
Ми банара гьаъад дамахбыр!
Ц1ийлахъанад мирибыр,
Юкьсур т1ехмыд суьруьбыр,
Ха1бахъа1нед тутулад сес,
Быч1имыы сивир ад за мес,
Джан зас йик1 гъад Ц1ийлахъан!
Ц1ийлахъана быч1 лидхьури,
Дур дуьнйаады идхьури,
Дердед дарман, Нура1ма1д,
Рухьуд хьур, джан киидхьури,
Гьай нур лугъуд Ц1ийлахъан!
* * *
Аахынийды са кьарахъый,
Гивирк1ас дживч1ид гвонахъый,
Ухьун- рудбыр гьили гьыъыри?
Курма1ла1лаа ил гьыъыри!
Менбегис джишид хайир,
Якыдид иль гьац1ад Тайир,
Якбыр гушага ихьири,
Чвахьбыр Ка1зиме аъ хихьири!
Мыса Хьичаа мыс хъиркьыри,
Зирды гьарыйаа йиркьыри,
Мусара туьмет гьыъыри,
Рустама миннет выъыри!
Са джеме ана сыв вака,
Мадад маъбыр хьуъ хъака,
Джан Мыса-шус чей ыъыри,
Зирды асиде выъыри!
Мысара ламыс гьыъыри,
Нура1ма1де аъ гывъыри!
ДЖАМЕСЕБ САЛАРОВ
Мыха1 1910 сыда нинис йишид йиъи. К1аъла хъуъ йыгъбыр, вышбыр кьулу йидкьыр, касибвалды, четинвалдыбыр гьагури. Джамесебды хыных вахт ихьды гьу1киметес бала четинды вахт виъий. Гражданская да1гьвидире бала саъ геедир ай, илсанашис тух гема улес хьыв адиший. Эхир да1гьви лабт1ур, Совет гьу1кимет ихьды Дагьыстанды ки лийкьыри. Баласды хынимешис детдомбыр ачых гьыъыр ай ц1инды гьу1киметере, гьабишдаа кьыле ваъас йишихь хьур. Юсуфа ки джуды дух Джамесеб детдома сиргара.
Къияс Меджидова джуды Джамесебыкляа кихьир ад статьяди йик1иы хъыгара, шууна джус сахьусды хылис Гьахди к1аъды хыных Джамесеб гьагурди. Къияс рыкьа1 хьу йиъид, алверчийед ээкед яхъа1д ун йишир, хъуъ лакъыри. Гакьама, са к1аъды, у тике-тике йишид валыгмар гьад, гьа1джисды са хыных гьагури. Алверчийере, яхъ гьаъара, лал выъыри:
— Гьей, вы гьилади йиъи, к1аъды абый, — хьур.
Хынхыра ч1ел ки джывыъыр, сеп1ир гъу1нала чугур, на1гьнийехьван минийс джываб хъывыри. Минийды ширинды сеса, уфтанды ч1илмы сийене илсанар ягьмиш дишири, гьигьене гaп сивтир, алверчийа яхъбыр гьыъыри. Мибишды арыди, Къиясыла савайинди, са комосомолад работник ки кий. Ми йиъий 1925 сен. Ми работникере не Къияса йыгыр хыных интерната кийере. Кьылевыъынбыр лат1уйне, интернатаа хыных сиргара Дербенди педучилищеди. 1930 сыда, Педучилище лабт1удыыла хъуъ, Джамесебе, хъиркьыр Мыха1, саъды классмыс дарсбыр вылц1ара. Минийикла руъура Детдомад директор, воспитатель интернатад, ва мад. Шудаъды гвалахбыр гьыъырди ки, Джамесебды сахьусды йик1 гьад гвалах виъий шиъирбыр кихьин. Гьа1шыкьад сахьусды шиъирбыр 1930 сыда мыха1бишды «Къызыл чобан» газете чапаа игьибхьура. Ми газет гьашыкьад яратмиш гьыъыр ад шиъирбыр илсанашыы лийкьа гьыъын бадана сахьусды кьухьды дуст йиъи. Газетед сахьусды номера гьашыкьад «Большевикешды яракь» рухьуд шиъирмыхьван ачых гьыъыр ай. Сийене сыт1ана ми газетере 200-хъа бала шиъирбыр на на1гьнибыр чапаа игьийир ай. Джамесебыхда мыха1бише «гьазырды джываб» рухьурай. Джамесеб, мыха1бишды поэзия джурба-джур выъын бадана, бала чалышмиш руъура. Кирхьере гьашыкьара дуства1ликла, намус-гъиирятдикла, муьгьуббетдикла. Тематика гьашыкьад на1гьнимыд бала варлыд виъи, ч1елбыр бала деринды, гуьрчекдыбыр йиъи.
Эгер сахьусды на1гьнимыд герой гирхьид, сийенебишис икьрар руръуд, ч1илы у ч1ел лихъивхьис джугъу1д горянка риъийнакун, гьадыхьван сыт1ана эвелди историйе не гьа1датбыр гьагва гьаъад, гьаасад на1гьнимыс къаршине ц1инды гьу1мир гьувга ваъад шиъирмыд горянка мадды риъид ес гьагвара «Бахтывар», «Доярка рыш», «Духтур рыш», «Хвашгурди»!» рухьуд шиъирма. Миди гьа1шыкь-шаире ишлемиш гьаъара балад сравненийебыр, гьанийыыла хьурагине секкинийе ишлемиш джыъыд. Йес гьац1ара ки, шаире сравненийебыр джус гьагвад дуьнйадикляа, тебигьа1такляа лебшура, быт1раана гьагвара джуды хыле аджыгасды кар, быт1рава1лид лышан. Джамесебе, Батырае джуды ярад улабыр столбады гъад фонармыхьван сравнивать гьаъад ка, джуды героиня «Хвашгурди» рухьуд шиъирдид, сравнивать раъара «джагварды хуьрид высший сортахьван», «джагварды гелирды къыдкьыхьван», «ч1абалад джыбрыхьван» ва мад. Ишлемиш гьаъара гьашыкьара эпитетбыр, метафорабыр, гиперболабыр ва мадды тропбыр.
Фатима ИБРАГИМОВА
