(Начало в 14 номере.)

Мисалабыр

Убур хакьыйне яц муьт1уьгь вич1ере, джыбыр хывкьыйне — йыма1л.
Ублире убул викьирдиi, арыдаа ц1ии викьире.
Ублиила гич1енийыхда адар вуруъудиш.
Убликла хыди руъудиш, хала гыдзыр хайирес руъудиш.
Улабыр ана — быркьа и, убрабыр кине — быше и, фикир виргъиде къуру ваъара а.
Улдире кьваб т1увулкьара.
Улис ул кьухьвана гьувгуйне, арыди хьехь ыхъы1вхы1д и.
Умуд ад джигиди укь лиркьара.
Уртахды хьыв арыди мувугъюхь.Халыс хабый джаъад, халкьдис табак ваъад.
Халкьдис хьар мацхари вишийне, хьарас ак1уд мацхари йишир а.
Харабаа лювшуд духул, хараба хъу1вгъу1сды виъи.
Хылаа адгыд хьуццырды сыда ки адгаси.
Хыле т1ат1ал выйне и т1ат1ал лирхьед.
Хылик кид сиеие т1илабыр са руъудиш.
Хылире хыл силкьара, хылабырмыра — хьесым.
Хыных адишды хал ки са и, хьед хъудишды рюх ки.
Хукас балта рыхы1ре, дамыс ун йишихь хьур.
Хьадид хьыбыл — ч1иримыд выг1ыл.
Хьед гьаджагвур валыг хъамалыдж.
Хьели гьухьуд, хьа1лды руъуд и.
Хьесым йишийне, астар гьидикла га руъура.
Хьесымаала хьед рагъадиш.
Хьидик киние хьед рагьад и.
Хьыдынийды гьакьал мизид к1еъэлы вуруъура.
Хьура гиние хик йагьмиш ваъара, джыбра хъуние — руг.
Хъа1лере хъа1лед хал лука гьаъардиш, хъа1лере шурад хал лука гьаъара.
Ха1ракат — выды, берекет — Йинчид.

Ц1ай — кид джигида, йагьа1л — ад дижигида гьаъ.
Ц1ии микьдар вишир сукьуд джигидис гыл рыхы1ре.
Ц1ик1ире не хынхыра мыхьчеб ваъаддиш.
Ц1инды — сада ц1ине руъура, йисды — йыва.
Ц1ирхьум xy1лalxal йишийне хыл гьулхьаддиш.

Чакькьал адишды дам руъуддиш.
Чакькьалад къисмат ублидаа улес руъуддиш.
Чубанар бала дишийне суьри хыла руъура.
Ч1араклаа ки ч1ел кевилъэд.
Ч1ел — гьухьунийды, кар — гьыъынийды.
Ч1ел — джус выгад, кар — вас йигад.
Ч1ел — ч1абалас гид, кар — къабанас гид.
Ч1ел ч1илды ачар и.

Ч1илире ч1ел эгъвелъэд и.
Ч1ырч1ым эдеми — ч1илис, ч1ирид хуй — укьыс.
Ч1ырч1ым на1к хывъыд хук къуру вуруъуд виъи.
Чы1х лы1йхы1р ч1ел ахтармиш ваъаддиш.

Шуркура багьди околь багъманчиеклаа хабар вишийне и гьаъад.
Шуркура джиды къанатдида кире йагъа1диш.
Шус риши — варлыд рыгат1и, выг1лис къари — джанлыд.
Шус шу йе йишир йигадиш, йе йикьир.

Эдеми эдемиед — ра1гьман, эдеми эдемиед — шийт1ан.
Эдеми ху1ла1хды йыха йиъи, камды джишихьвна; эдеми джыкды йыха йиъи, фендигар джишихьвна.
Эдемиед ул тек са накьудире увулц1ад виъи.
Эла хьуъ яц виъиди, аала йыма1л вешере.
Эн кьухьды бан – ригизан.
Яц адишды вихь не, выг1ыл гидишды мес сивирг1адиш.

Мыха1бишды поэзиядиклаа

Ми китаб XVIII хьусды на — XIX хьусды эсирди ешемиш дишид, джуклаа ма1лумат ц1ам ад, ва йа гьеч адишды мыха1бишды гьа1шыкьашикла на шаирешикла, кьыле ваъара ад студентер бадаана кихьир ад пособийе йиъи.
Балад кьухьды гьа1лимеше рухьуд ка, мадды Дагъыстандид миллетмыра ка, мыха1бише ки шумды иди веш сыдырма джуды литература гьа1рабаала, туьркелаа, йиргаала яратмиш гьаъарай. Амма, шудаъ йишийне ки, джуды культура, джуды литература суга гьыъыр диш, г1аляа г1але ирхьере ки, уху1ри.
Уьлихьдед девирдид мыха1д литература, йидж кихьир ад ч1илыхда гадкьыр, са шумдиъне иди пай гьаъас йикиси: гьа1раб ч1илыыла кихьир адбыр (гьелелик еде агыр адиш); азербайджан ч1илыыла кихьир адбыр (Куьр Раджаб, Малла Тураб, Маади, Семедий, Эзерчи, Джамесеб, Гьаджи-Юсуф, Сакит ); лезги ч1илыыла кихьир адбыр (Эзерчи, Джамесеб, Лезги Семед); мыха1д ч1илыыла кихьир адбыр) Нура1ма1д, Джамесеб, Гьаджи- Юсуф).
Ми пособийеди е мыха1бишды литературадик джуды пай кивир ад сийене гьа1шыкьашиклаа на шаирешиклаа далгара адиш, гьис хьуйне ми мыха1д ч1илыылад сахьусды пособийе йиъи. Гьадыыла савайинди, эвелди заманадид баласды гьа1шыкьашды на шаирешды ес тек са дурубыр гьац1ара, я ки са-кьва1д шиьир агыр а, гьадыыла, гьелелик е гьабишды поэзия ахтармиш гьыъыр йигара, гьаммыд джыбра дыхьыр йигара. Е ми пособийедик ягъмиш гьаъас йишир ад шиъирбыр кийере, гьабыр кихьид гьа1шыкьашикла на шаирешикла кирхьере.

ГьаIшыкьашды теснифбыр

Литературадыхда са шумуд иди стиль, гьухьус, хат1 руъура. Гьаммыд сабыйды йиъи гьа1шыкьашды поэзия. Гьа1р са халкьдире гьабишис джуды дур вылц1арай: немцеше — миннезингерер, грекеше — аэдер, французаше — трубадурар, ингилисеше — скопар ва мад. Кавказдид халкьмыра гьабишихда “гьа1шыкьар” рухьура. Гьа1шыкь — гьа1раб ч1ел виъи, гьадид ма1на — муьгьуьббетдид ялавара гьурхьуд, йигара йишид рухьуд ч1ел виъи. Амма азербайджан ч1илыыла на туьрк ч1илыыла шиъирбыр кирхьед, на1гьнибыр гьаъадбишихда ки “гьа1шыкь” рухьура.
Дагьыстанди “гьа1шыкь” рухьуд ч1ел ишлемиш ваъара лезги, табасаран, къумух, са ки мыха1бишды миллетмыра. Ми ч1ел, азербайджандибише ка, джва1р шиъирбыр кирхьере, маддыбишди шиъирбыр на1гьнима рухьудбишихда, ишлемиш ваъара.
Гьа1шыкьвалды художественный литература на саймиш выъын бала четинди гвалах виъий. Гьа1р са на1гьни рухьунийихда гьа1шыкь гьухьус руъуд кар диш. Гьа1шыкьахда джуду хьесым, джуду хат1 йишин лазим йиъи. Халисды гьа1шыкь шаир ки йиъи, композитор ки, музыкант ки, артист ки.
Гьа1шыкьашды поэзиядыхда джиды джис лаайихды лышанбыр ки а: джуды тематика, образбыр, жанрбыр. Гьаммыла гьа1шыкьашды поэзия фольклораклаа рагьа1тне джура гьаъас руъура, амма, шаксызна, сийене гьа1шыкьаше фольклор джуды поэзиядик ишлемиш гьаъара.
Тематикад сура гьа1шыкьашды поэзия мисе пай гьаъас йикиси:
1.ханашис не бегешис а1ксине кихьир абыр (социальная лирика);
2.сатирадидбыр;
3.несигьа1тдидбыр;
4.муьгуьббетдидбыр.
Гьа1шыкьар ки кьу1нди джурудидбыр а:
1.джуды на1гьнибыр, шиъирбыр кирхьед, гьабыр рухьуд, саз вырыхы1д. Мибишихда рухьура — устад гьашыкьар;
2.мадды гьа1шыкьашды на шаирешды ч1елбыр рухьуд.
Гьа1шыкьашды поэзияди балад жанрбыр ани йиъи.
Мыха1бишды гьа1шыкьаше джухьды на1гьнибыр мухаммес, дейишме, къошма, къезел ва мадды джурудире ки кирхьере.
Гьа1шыкьашды поэзиядид бегьемва1ликлаа далгади, маа са суал хьура лубзура. Ми ма ч1илды cyaл и. Кавказдид гьа1шыкьаше (эрменийшды, гурджийшды, дагъыстандид), гьа1дат ине, джухьды шиъирбыр азербайджан ч1илыыла кирхьерей. Ти гедеэне литературадид гьа1дат гьа йиъий. Мидыхда гадкьыр, е ихьды азербайджан ч1илыыла кирхьед бегьемды дуьнйаады дур ад гьа1шыкь Раджабды, Малла Турабды на маддыбишды шиъирбыр ихьды мыха1бишды литературадик кийере.

Куьр Раджаб

Гьа1шыкь Раджаб хьурагинед Самурдид округдид Йирекды му1къа1 XVIII эсирдис гьухуд йиъи. Гьа вахтинди Йирекды му1къ Илисудид ханлыхдик кини виъий.
Г.Гашарова кирхьере, Раджаб нинис гьухудыыла хъуъ быркьы1д йиъий, гьадыыла гьанийыхда куьр (быркьы1д) рухьура. Амма е худкуд мыха1бишды на йирекдибишды кьа1сды-кьухьдибише рухьура ки, Раджаб к1аълаа хъуъ быркьы1д диший. Хьели, гьа шууна быркьа йиширди, мисед ихтилатбыр гьаъара.
Сада, рухьура, Раджаб Илисуди банымыыла хъуъ йиъиди, нац1ура юх йибкьыр, выдж ки джуды йиванды гъад бар ки, ара ад китабыр ки хьидире гьаадхы1ри. Выдж джу хъиркьыр, Раджабыс лаъ лухъузас йигара йишири. Улабыр ачых гьаъас чалышмиш йишид, йа1кв гьахъагурдиш. Улабырма хыл ыйхы1ри, амма улабыр сец1елире ац1ыр ай. Бала ликьури Раджаб сидкьас улабыр, темиз хъаъас, ялыхъ ывхы1р, амма йа1кв гьадыыла хъуъ гьа1шыкьас гьахъагур диш. Ми са ихтилат.
Са-сабише рухьура, к1аъна Раджабык лы1хды ц1ийрийбыр йидкьыри. Гьаммыра хыных быркьа1 гьыъыри. Мисед ихтилатбыр ахтармиш гьыъухьна бала агаси, амма гьилдыды инамиш дикисди гьухьус четин йиъи. Йидж гьанийды шиъирмыхда гадкъыйне гьеч инамиш дикисне диш, быркьы1д эдемире хукумыд, быч1имыд, гьы1лдид не хьадид, хумухтид не кьы1дид рангмыклаа гьадухъун быт1раана кирхьед.
К1аълаа хъуъ Раджабыс поэзияды йик1 гьай. Бала гьа1васдыхьван хъабцурай гьа халкьдид аязмыхда, гьа1шыкьашды на1гьнимыхда. Сазад, тарад, кеменчедид ун йишийне гьанийды улабырма навгъ лувурзарай, джандире «дзыз» ваърай, гьадухъ- унды ки Раджабыс гьашыкьва1лыы йик1 гьай.
Раджаба к1аъна марана гьа1шыкьвалды ваъара кагъу1ре. Гьанийды дур са джуду Йирекды му1къа ваъ, сийене Дагьыстанди ки, Азербайджанди ки гьац1ара руъура.
Раджабыс, Мыхаа1ды на Йирекдид кьа1сды-кьухьдибише рухьуд ка, балад ч1елбыр гьац1арай: джуду мыхад, йирг, азербайджан, эрмени, гурджи, кьибле сурухда хъуд мадды гьукуьметмыд ч1елбыр ки. Ми сийене гьу1куьметмаа гьа1шыкь йыхьыр баласды гьа1шыкьашды туйма на1гьнибыр гьыъыр, балад гьа1шыкьашдаа сазбыр лешур а. Раджаб зегьметчи халкьдис кьуллух выъыр ад, гьабишды сур хакьыр ад шаир йиъий, гьадыыла джуу халкьдире «гьакьды гьа1шыкь» хьуд лакьаб лихьир а. Раджабды шиъирмыыла гьац1ара руъура ки, гьа1шыкь Илисуди Гьа1либег хан ид геде (яни XVIII эсирди) ешемиш йишир ай. Ти гедеэне ад ханаше, бегеше илсанашис бала зулумбыр, гуджбыр гьаъарай. Касибешды мал-хал тараш гьаъарай. Джус джыгад эдемийед кьулуу йыгъ, бела выгыргарай. Ми карбыр Раджабыс гьеч хуш диший. Амма, девирдид гьа1дат йиъд ка, ханашис Раджабыклаа ки джва1р дирзесды, джуду бейде сукьусды гьа1шыкь гьаъас йигара йишири.
Раджаб руъурай Гьа1либеге сес выъыд даватмык, туймык, амма на1гьнибыр гьаъарай ханашыы на бегешыы «къат сийтед».
Раджаба джуды на1гьнимаа хьурагинды девир, варлыйшдине касибешды яшайиш йихана гьагва гьаъара. Ма1на-метлебахда гадкъы1р, Раджабды шиъирбыр на на1гьнибыр пай гьаъас йикиси мисе: социальныйбыр; сатирадид; несигьа1тдидбыр, муьгьуьббетдидбыр.
Дуьнйады бала гыйгъыд гьа1шыкьас гьили йыхьыйне ки гьагвад гьакьсызвалды виъий. Гьакь ад джыга минийде гьилине ки ывгырдиш: я Азербайджанди, я джуды йик1 гъад Йирек курди, я Сыназыра, джуды йик1 гъад Гьури ад му1къа1. Миди гьа1шыкь гьили йихьырди ки, хъургьур хъу1гъу1рей.
— Я Аллагь! Сабыр кефди, сабыр гудже гьис а? — хьур суал вылц1ара гьа1шыкьара. Амма ми суала джываб гьамыъ ки ахъыгыр адиш. Раджаба кирхьед шиъирбыр баласды Гьа1либег ханаклаадыбыр йиъи. Сабыйды шиъирди гьа1шыкьара мисе кирхьере:
Вырды ракбыр етинийды,
Зегьметдире бегьер высдиш,
Хан ки дуст на гьагунийды,
Гьу1мирдире гьеч йа1кв высдиш!

Фатима ИБРАГИМОВА