Урдухан баба на гьанийды йикI гьад йиван

Ай-адиший, ай са эдеми. Джуду дур йиъий Урдухан баба. Минийыхда ани виъий са йиван. Дуьнъйаады мидыла хъыгад шывга джухда адиший. Са ийлуг, са гьуьрмет ваъарай миние джуды йивандис: гьа1р йыгьа ахтармиш гьаъарай йыхана къалинды укь, серинды хьед ад джыгабыр, гьади сывырха1рей мидис хак. Гьемисе йыгъбыр липхьура, йиван кук вуруъура, иессиед йик1 шад руъура. Сада гакъыд Урдухан баба, йиван йыгъ йыгьала гьа1джиз вуруъура а. Бала фикир вишири минийс: «Шилды укь, мыкьды хьед. Шивдихь, йараб Аллагь, мидис камды?»- хьур, хиялак кибхьура Урдухан баба.Ми выше йыхьыр гакъасды вишири. Йыхьыр кулурма дагул руъура. Са сурвушаала хъуь ка вуруъура мидид бейде си. Выхьыр, лювч1ур, йивиргара йиван, шинедне-хьумад ваъара. Хьели хъывгыр кибт1е хъаваъара. Са арыдыыла ка вуруъура чакькьал, къабан, сик1. Мибыр ки са — сана уу ла1гъу1ре, йивиргара йиван, хьели, гьадыла савайинди, сиенебыр ла1гъу1ре йивандид йыкьа1, ма йивиргара ми. Ми гедеэне Урдухан баба йываъшене ка бейде йыхьыр, мибишихда туфанг сувка ваъара, рухьура:
— Гьы, душманар! Гьамыъ захьван далга, мидиъ суьдке!
Хыле хад туфанг гьувгуйне, гич1ере руъура миммыс, миннет ваъара:
— Зы викье мываъ, Урдухан баба, за вас итире увц1ур ад хук гьувга ваъаси, — рухьура Сирире.
— За вас демек ац1ыд к1атар йыкьаси, — рухьура Чакъкьалара.
— За вуды мириеде хад навкьбыр лы1йха1 гьаъаси, дагьар, духул каъаси, — рухьура къабанара, — зы викье мываъ.
— Зы ки вас бакара викиси, Урдухан баба, сихъивга зы, викье мываъ, — рухьура Сик1ире.
Миммыда ч1ел лювшур, ма йивандид бейде хъикьас диш хьур, сиенебыр сихъиргара Урдухан бабара. Архыйинене выдж хала хъиркьыр, сархара.
Йа1ква1с лаъ лузур гакъама, Чакькьалара гьа1йат aц1ыд к1ат1ар йыдкьыр а, Къабанара лы1йхы1р а навкьбыр, Си йибкьыр лувзур а. Урдухан баба гьагуд ка, рухуьра, дирине гьа1зыр гьаъ хурджумбыр, вите, ит йагьмиш гьаъас.
Лешур дык1ый, ихьир хурджумырма, Сирды джымбра хъуна руъура Урдухан баба дама. Дыхьыр, ледиркьара мибыр Бурухъна бана. Лап банад к1еъэлы гьад са кьухьды хук гьувгуйне , Сирире рухьура:
-Ми гьавай, гьадид ара-сур ац1ыр а итире. Гьамыъ эгьет1е ит.
Хыл Урдухан бабара хьуъ сигыд ка, гьилаиди ун руъура.
-Урдухан баба, гьа шиви вуды бейде хад?
-Ч1а1нк1 виъи йихьаъ, — рухьура, вакьалкьара, Сибамбыере.
-Ч1а1нк1 виъи, — рухьура Урдухан бабыере.
-Бес вуды ч1а1нк1ак убрабыр кид шуды и? – хулкара сесере. — Гьабыр гуьлегмар и йихьаъ, — рухьура Сибамбыере.
-Г ьабыр гуьлегмар и, — рухьура Урдухан бабыере.
Лешур балта, гъигьене ка ч1а1нк1а1д йы1кьды йы1кь йы1х,- рухьура ми сесере. Лешур балта, йыхана рыхы1ре ми нийе Сирды ба1л. Видж ки гид джигиди викьире. Дамаа угъу1вгьу1ре Сик1, мидире рухьура:
— Гьагуриме, зы ки вас бакара вишири! Зы джибкьырийдин, ву Сирире йикьисий. Гьадис мыс-иди йигара ад йиъий ми хука ад ит эгъэт1ес, амма джида джишийне, ву гьагур ай. Выды хылабара джис ит къазамиш гьаъас йигара йишир ай Сирис. Гьамыъ лешур усбыр хукахьде ягъмиш гьаъ, хьели ц1ый хъаъ. Гъубагьмар хьумаала йахаси, гьа геде ва ит эгьет1е.
Сик1ире гьухьуд ка гьыъыр, Урдухан бабыере ац1а гьыъыри джуды дык1ыйбыр. Хьели Сик1ире ми дамаа гъаъ рыкьа1 ихъийири, видж дама хъа1бхы1ри, на1гьнибыр гьаъара джиды гьа1мал бала гьац1ад джыбыр ливте ваъара, ваъара…

Писды къари не йыхвалды вацIад гьаIйванмар

Ай-адиший, хьва, са бала касибды, выдж са дженнетали, йик1 сафды, миз идды са эдеми. Джухда ани диъий рыхьыр хыных на бала писды, г1ал кид, йыгьа, выше лал, гьарый ваъад къари, дур джиды йиъий Фатма.
Ми къарийере лап дели гьыъыр ани йиъий бейниван эдеми. Эхир чараа гьабт1уйне, руъура ми дама, фикир ваъара, шууна ми кьулула эгьерисди. Гыйгьы1ри ми дама, гакъыри мидиъ, тиниъ, сада гьувгара минийс са къуй. Бейде йыхьыр саъ гакъама, са йогьц1ур метри гъад, са кьийамат виъи.
— Агьа, — т1или сысада выр, фикир ваъара миние. — Ми зас йигад кар йиъи, — хьур, дуьз хала къу1гъу1ре. Уула йа1кв ачых руъура, джугьу1ре, миние къари лаъ лурза раъара, рухьура:
-Фатма, лурза, вите дама дуруъус. Ниъгъа за гьат1уд Усбыр гимада, гьабыр хахъына хъидикьаси.
-Вадаа хъикьас руъурдишме хьели, зы джыргыйне, — хьур, миние лалбыр ки гьаъара, амма лыъыр валыг, руръура. Дама ледкьыр, усбыр йагьмиш хъыъыр гьа1зыр дишидыла хъуъ, выг1лире хьыв улес сес ваъара, хьели мибишис хьед йигара руъура. Миди рыгыр, кибт1е ваъара минийик т1уъ, ара саъ сириргара. Аа леркьыйне, балтыдихьван т1уъ гьабт1ур, ара саъ эрере, выдж дирине хала хъу1гъу1ре.
Хынимеше хулкара; «Нин гьили а, нин гьили а?», — хьур, лешур хани и ми бейниван. Чараа джившир, руъура ми дама, гакъас, эгер сагьана маранакун, хала хъыргас.
Къуйеде лийкьыйне, минийе лал ваъара:
-Фатма, Фатмаа!
Къуйа са лалбыр, къийамат а гьа1йванмашды, хьели къарийед лалад ун руъура:
-Гьидис лузур ад йиъи? Дирине, саъ са хъа1р сивига, лаъ лехъа1рч1у1сды!
Касибере хъа1р куубкьур саъ ивере. Хъа1р ливкьыд ка, аала лаъ са ирды Сик1 игъибхьури.
-Огь, йинчихьде шукур, ми хьыдынийиклаа ва зы азад хъывыъыд, — хьур, са хъавахыри, джыбра ул хъихъдживиркьад. Мидид джыбра аала лаъ ч1урый убул игъибхьури. Мидире ки «Сагъул, джан шу!», гьухьур, ц1ый ка хъавахыри. Джыбра, «угь, угь», — ваъара, Сибамбый ихъибхьури. Мидиъ гывкъыри, тиниъ гывкъыри, джи видж субда выъыр, сагьул, джан шу, за йыхвалды мысна йик1ыыла убха ваъас диш», — хьур, хъа1бхы1ри. Хьели аала лаъ Фатма а1къа1рч1ури, лал, гьарый ваъара, хъа1лере хъуьшбыр ки ара йыгыр, са гаркъыри, са гаркъыри, йа Аллагь, бейниван выг1ыл лагь-магь йишир гергыри. Миние гьыъыд къан къаргъыш гьагурийдин!..
— Шыв гьаъаси, чара диш, хынимешды хатирес ки ми аждамый шунага ypyхы1р йигара — гьухьур джу джуда, хьура га1ч1ур, хала хана хъиркьыри.
Йа1ква1с касиб гьаъ гьа1йатди а1гъа1ч1уд, гъара аъ сик1 виъина а, хьура са кьийамат к1ат1ар гыъыр. Мидид джыбра хъуна виъи си, яцад къахадж гьу1на лийир. Мидид джыбра виъина а убул, хьура кьва1б ч1абал ки гивир.
— Гьай аман, ми шиви ва1де хад, мибыр гьидис йиъи, — хьур, хулкара касибере миммыда.
Миммыра рухьура:
-Ми вас савкьат йиъи, йе гьа аждамый ка писды хьыдынийикла гекъеедири хьур.
Ми геде далгынмыд ун йишир, хыле т1ат1ал ки хана араа гаъ Фатма игьрирхьвара.
Ми гьаргуйне, бейниван гьа1йванмашис дуруьсды ер ыджывгыр, сик1 вахьыр, т1уларага лювч1ури си касибед йыкьяхда хъы1вхы1ри, убул ихъивчири гьа1йаатда гъаъ. Миммыс гьихьис хад т1ат1ал йыхана кихьири касибес, гьа1йванмашды сур хакьыри хьур.
Рухьура, гьамыъ ки Фатма хъирхьур мара касибахда, хыле т1ат1ал хана.

Шуркуды мехв
Шурук выхьыри гуг1ай. Мидиды гъиле заз эйт1ири. Вурукьу1рув миды халая хала, миннет ваарув, гъа1те хьур миди заз.
-Гьай Эминет, йизды гъиляа заз гьат1ене? — рухьурый мидире.
-Ваъ, зас вахт адиш, йизды рьш решесдыр, — рухьурый минийра.
-Гьай Халымагьа, йизды гьиляа заз гьат1ене, — рухьурый шуркура.
-Ваъ, зас вахт адиш, йизды Айбениз решесдыр, — рухьурый минийра.
Вурукьу1рув миды хьарахда гиды Гульсенемыхда. Минийра язухъ гьап1ыр, заз гъарит1ерый, йидж га хьарак хвоч1итхыри. Шурук къа1а1пхы1ри. Йывды сывай т1а1нкь йыхы1с выхьыр. хъибкьыри. Выхьыр Гульсенемыхда, рухьурый:
-Гъине йизды заз? – Ц1ый лайири хъун, — рухьурый минийра.
-Вейшерув Шурук, рухьурый, йа заз хъака, йа хьар вака.
Хьар лабшур, къу1бгъу1рув. Вурукьу1рув миды нехирхъанадда, рухьурый:
-Шугу, миды хьар уву1х, зы выхьыр йывди сывай т1а1нкь йыхы1р, хъивикьасдув.
Гьышихь, -рухьурый нахирхъанара. Шурук гьапхьы1ри, нехиркъанады лыч1ере хьар вахаап1ыри. Хъибкьыр, Шуркура рухьурый:
-Йа хьар хъавака, йа лыч1 видж бет вака. Чара вышийш, лыч1 выр лавырк1а ваарув миды Шурук.
Лабшур лыч1, вурукьу1рув миды гьашыкьахда, рухьурый:
-Уву1х миды лыч1, зы выхьыр йывды сывай т1а1нкь сайир, хъивикьасдув. Рази рукьу1рый гьашыкь. Миди гьапхы1кан, лабшур гьашыкьгара лыч1 гьубгури.
Хъибкьыр, Шуркура рухьурый:
-Йе лыч1 хъавака, йе чугур вака… лабшур чугур, выхьыр банады к1век1е лабч1ур, рухьурый:
Зазалыйа — хьарай,
Хьарайа — лыч1ей,
Лыч1ейа- чугурай.
Цынк1ыды — цынк1ыды йыбхы1сдув.
Кавхыйды рыш ларшусдый!
(Йирекдибишды лугъат)

Сик1ириклады махв
Сувкьур а Сик1ик1ий Ну1гьа1 банад к1еъэлы, фикир ваъара а: «Кьы1д ки руъура а, мыкьбыр ки леркьара а, уу лаъасды валыг адиш, улесды, рагьасды ки адиш кьы1дис. Гьила шив гьагусдихь за, яраб?»
Гьемисе фикирек кид, садахьур мидис накьрыдид, суннудид ун руъура.
Быт1рана убур хъацуд, йиъи, валлагь, му1къа1 даватмыд ун ани и. Сада джиды йик1 гъад макьамад ун убрабырмы лийкьыйне, ара хивир:
Йа — ре — ри — ри — кьынад макьам,
Йа — ре — ри — ри — сик1ре макьам — ваъара, сувкури ми дуьуьз Мыха1. Мидиъ гывахъ, тиниъ гывакъ, гьагури дават ад джыга, луджувзур, сувкури дуъз Билелды риге. Выхьыр, улабыр ки саъ гьыъыр, т1или ки сысада выр, гьа1йатдид ригида ка лувзури. Сада хьур, ми гьувургара даватак кид ришбишис.
-Тиниъ гадахъ, тиниъ гадахъ, Сик1ик1ий даватак йибкьыр а, — хьур лалбыр гьаъара ква1ч1ури.
-Вите, вите, Сик1ик1ий, йехьван мук1 ваъас, — хьур, хывкьыр хъы1джвыркара ришбише мук1ас. Дживч1ир а Сик1ик1ий, гьеч дживч1ир а:
-Заа быт1рад ухун гъадиш, йе шал гъадиш, йе ба1лихда сиргъа хъудиш, йе т1илабаа т1ыба1лбыр гъадиш, хылыхда т1ыбыхъ хъудиш, — рухьура мидире, — зы шууна мук1ас угьу1вч1уси?
Ришбише ми аъ выгыр, миды валыг, чапыг, т1ыба1ъа1лбыр, т1ыбыхъбыр лаъара ква1ч1ури. Сиене валыг, чалыг лыъыдыла хъуъ, уфтан вишид Сик1ик1ий мук1ас угъу1вч1ури. Агь са мук1 мидире выъыри, са мук1 выъыри, сиене гап сивтебишди хылабыр кьа1чи йишири. Шинед не хьумад вишир, Сик1ик1ий выхьыр гъу1лиде лувзур, гъу1л ачых гьыъыр, ришбишис гьуджувгад калды вахтинди, игьивчир гъу1ля гъаъ, хъавахыри дуъз Нупьа1 банад к1еъэлы. Рышба1 хъидухь мидид джыбра, гьа лал, гьарый, сыние — изды ухун! Сыние — изды шал! — ваъара, амма Сик1ик1ий гуьлле вишир, сухъувгури улабакляа.
Банад к1еъэлы, кел ка выхьыр, лувкур а. Миди виъи Сибамбый. Сик1ик1ийы гъад валыг, чалыг, къизилед не гымышед т1ыбыхъбыр, т1ыба1лбыр гьагуйне, мидире хулкара:
-Гьай Сик1ик1ий хыди! Вас мидухъун быт1рад валыг, кар гьила агыри?
-Къазамиш гьыъыри, — рухьура Сик1ик1иере.
-Шууна? — хулкара Сибамбыере.
-Лап рагьа1гене! Мыха1, Кьасум бабахда гьабыр ац1ыр а. Гьание кар-мар пай гьара даватмык. За Билелешды даватак мук1 выъыр, сийенебыр хъеедийне, Кьасум бабара зас выбыр и ми валыгмар ки, мадды карбыр ки. Вас мук1 йихана вац1арама?
-Ваъ, зы вы ка сылды диш ку, квах, курус изды йукьа1 йиъи, гьадыла зада йихана мук1 ваъас руъурдиш.
-Иди вадаа руху1хъан Силийман бабада валыг къазамиш гьаъас йикиси.
-Шууна и за къазамиш гьаъасды?
-Выхьыр Силийман бабад руху1де джыбыр Лапаъанад хьидик кивир, сувкьа. Валыгмар джва1р джыбрык киджидхъыйне, джыбыр йукья викиси. Гьа гедеэне видж гъаъ кехъеп1е. Ми ки вас валыгмар! — рухьура Сик1ик1иере.
Шад вишир Сибамбый вахара вуруъура Лалаъан мириед гъы1, сивиргара джыбыр араа саъ, сувуркьара миди. Йа1кваа йикьама сувуркьара ми гъы1, уула йакв руъура, джугъу1ре миди леркьара Силийман баба. Гакъыд, гъы1 сувкьур а Сибамбый. Уху1д ригиде ка хъийир ай чарх. Шывга йишийне, мидис Силийман бабара лум гъивирхьерей; сиене мукъу1с ун руъурай, йидкъыр, джигьилеше кьумег гьаъарай. Гьайвыр, Силийман бабара, Сибамбыере джуду джыбыр мыкырыкла кехъвелъэма, луьвшур лом, чархас ветири. Дахара, мукьу1быр йидкьыр лидхь-ури. Сибамбый, гуджере джыбыр мыкырыкла кехъевир, эбир сувгьу1ре, хъавахыри.
Нугъа1 бана выхьыр гывкъама, Сик1ик1ий сувукьур т1аджи ваъара а.
-Гьей, ры1хъ джац1ад ирды утаммаз! Ва зы аварца гьидис выъыд виъи? — рухьура хъа1лере ми тике-тике ваъас йигара ад , Сибамбыере.
-Ваа, гьалыхда и ва гьаасад ч1елбыр гьаъад? Зас вы гьамыъ дишне мыс на гьувгуд диш, за вы гьидире аварцыра хьели?
-Иди гьа мадды Сик1 виъийме?
-Йиъид йикиси мы, зас вы гьамыъ дишне мыс на гьуджувгуд гедеэне. Ва фикирбыр маъ, выкьа за вас т1аджи ваъас xalp гьаъаси, белки герек руьуд, — рухуьура Сик1ик1исре.
-Йиший, — рухуьура Сибамбыере. — Выкьа, xalp гьаъ.
-Миди выкьа, ара увуч1, гывахъ, за шууна т1аджи ваъарды.
Лулум Сибамбый, ма инамиш вишир Сик1ик1ия, выхьыр гуджехьван ара увгьу1ре. Сик1ире ваъара т1аджи, ваъара, лап лаъ ливере. Сибамбыед гьарай а:
-Ч1аваъ, зас xalp йишир а шууна ваъасди, зы гьаъ сихъивга!
-Гувка, сада кьул сихъийир йигардишме хьели? — рухьура Сик1ик1иере. Дирине, дирине хъыъыр кьул ки, гъигье выъыр т1аджи, сивиргара лап Лалаъанад йы1кьды йыкьа1, видж лувзур джыбра гывкъара, ээкед йа1хъ гьаъара.

Фатима ИБРАГИМОВА