Авал-авал, мысъиди гьа1бхы1д девирды, виригъ ливед суруу хъуд уьлкиди ад са шегьерди ешемиш диъий хьибыр джигьил эдеми. Гьабышик ха1рнийик са-са сыных кинийиъий. Сабыйнийды кьулу са ч1ар гъадиший, кьул сиене къабах виъий. Сабыйнийик гар кинийиъий, джанбыр, хьесымбыр ки гарара игьитхьур ай, сабыйды ки йиъий йвок гьаджабгуд — быркьы1д.
Мибыр хьибырси диъий балана касибер, я илесды хьыв игъийкьыд адиший, я уу лаъасды валыг аргардиший, гьасад бат1-шат1, к1ук1ал гихъивхьид, ситхьуд, миние-тиние хъывыд валыгмар уу лаъарай. Гьаса дуламиш диъий, текды, я хизындик, я илсындик кидишды гьу1мир выгыргара.
Гьа1ммише мибыр хийылди анидиъий: «Йис гьемисед язы къисмат йиъидихь хьур джуьхьды?».
Йыгъырмыкля са йыгъа мибыр са шьегьердид ми кьула, са шегьердид ти кьула гъаъ гъа1чу1ри, хийылдик-фикирдик кине, рыкъы1ла игъитхьур, литхьури хьибырси са майдана. Гьади гьабыр гьа1сил дишири. Са мидиъ кал, са тиниъ кал гьа1р-гьа1рди аа сыдкьы1ри. Таныш дишир мибыр са сынийхьван. Кьулу ч1ар гъадишды эдеми не, гар кидбыйды эдеми диъий бала аджыгълы. Мибише рухьура: «Гьай гьеми шыв гьа1зиет, гьай гьеми шыв гьа1заб виъи?»
Къабах гъание рухьура: «Изды кьулу ч1ар гъайдин, заа усул выкьасий, зы ки халкьдик йикисий, захда ки девлебыр йикисий, захда девле айдин, гъийгъа зы аъ халкьдире каджабгъуд кал, за гьабыр ки гьасаба даъас диший».
Гар кид быйние рухьура: «Изды ядлас са дарман виширийди, хьесымад на джандид джигал ц1умц1ура хъивширийди, заа ки уьхшер хъивыкьасий, илсанар, зы гьагуйне, изды бегеда хырыда га1дгъу1ре. Гьабыр гъийгъа захьван шууна диъиди, зы ки гьабишихьван гьаса йикиси».
Быркьы1ние рухьура: «Аллагь-Таллагьара изды улаба йвок хъыгырийди, за йыгъ-выш Аллагьас шукур ваъасий, выш изды бегеде кюмег ягъа1ре йиркьырди ки, за гьанийис зада лягъу1д кюмег гьаъасий. Касибехьван захда ад са г1ал хьывад пай гьаъасий».
Мибыр гьа1р выдж джуды фикир ана гьа1рь-гьа1рдиъне сахъдалхвара мида. Гьеми ихтилатмыра мибишис руъура мааки агъыра. Гьалысга гьаджадгусди джигыди га1а1ч1ур, улаба навгъ ки сувгъу1ре, мибише гьаъара Аллагьас дилегбыр, ядалбыр хъишийхь хьур.
Мидады къабах адбыйды эдемиед бегеде руъура са ешлыдкалды са эдеми. «Гьай шыв йыгъ-выш йит1кьыр ад йиъи ва? Гьидид хаджалат йиъи вас ад?», — хулкара гьеми эдемиере минийда. Миние джуды дердидид ихтилат гьаъара гьа эдемиес: «Гьу1мир изды виъина а, ама зы са йыгъа ки шад диш, изды к1алыб гьагуйне, кьулу са ч1ар гъадиш, гьад себеб вишир зы са мичидид ки иесси джишир а. Изды йик1иы гъад мырад виъи — кьулу ч1ар лит1кьый хьур». Гьада гьеми эдемиере бегеде йыхьыр гьанийды кьулу хыл гъы1йха1ре, гьагвара-гьагвара кьулу къалинды, быт1рад, рапара нур вырц1ад лы1хдчы ч1ар лит1кьыри.
«Гьамыъ вас девлидикла шыв пай выгарди ки гьихьяъ», — рухьура гьеми эдемиере.
«Зас, валлагь, выгагарай деве. Гьамыд чут сен сыдыла лаъ йикьаси, за гьамыд йыкьа1а1 лихьир йихиси савда вааъасды карбыр, гьаъаси гьамыра зы девлетлы».
«Гьеми ки вас выгара ад деве». Тинады миди йибкьыр деве лувзури минийды улихьде. Гьеми гъукур девияхда гакъад арыди, ти эдеми ки, гъаалиб хъишир, сухъугур.
Гьадады гьад эдеми йиркьыри гарбыр кид эдемиед бегеде. «Гьис улаба навгъ ана сукьур а? Гьис пашмал йиъи? Гьидид виъи вас ад фикир-хаджалат?», — хуткури гьа эдемиере минийда.
«Валлагь», — рухьура, — хаджалат изды бала агъырди йиъи, зы гьагуйне, илсанаше йы1кь ругъа гьаъара, йик1 мыкьа гьаъара, гарбыр джва1ршу литхьус гич1инире хырыда га1а1дгъу1ре, зы гьемисед гьу1мирдыла бизар-инджикли йиъи. Изды йик1иы гъад мырад виъи — гарбыр кихъийтхьур, джандид джигал ц1умц1ра хъившин».
Гьеми эдемиере минийде выри туджед тавасара ад хьед: «Ма гьеми рагъаъ, выды гарбыр сиене сухъугаси». Миние, бала инамиш ки дишне кал, луьвшур тавасар минийды хыля, «дарман джившийне ки, зиян йикисдиш» хьур, рагъара тавасара ад хьед. Гагвара-гьагвара сиене гарбыр кихъийтхьур, шабкал джагвара хъишири гар кид джигабыр.
«Гьамыъ вас девлидикла гьилды пай выгарди ки гьихьяъ», — гьухьури гьеми эдемиере гьанийде.
«Зас выгара зер, гьадире ха1р сыда ваъаси кьыхъ ки, ы1хьа1кал йикиси гьади са нехир, былахака викиси на1к ки. Гъахьун-гъара ки масак выйне, йикиси закла девлетлы».
«Гьеми ки вас выгара ад зер». Тина мидиъ гийпхьури са зер. Рази йишир гьеми, зирыхда гакъад арыди, сухъугури гьети эдеми минийды улихьля, гьухьус гьеми елли гид ки диший.
Быркьы1д эдеми хъиъиди джуды халыхда уула ки кушиба йишир ай. Гьеминийис зар гъана тина мидиъ вышди хьури рыхы1ре. «Багъышлемиш гьаъ», — рухьура быркьы1д эдемиере джус хьури йыхынийде. — Вы телесых йиъи, зас йвок гьалгвардиш, дишды за вас ра1хъ высий, уула мыч1ахъа йиъине вас зы ки гьаджагуд йикиси».
«Дугъри виъи выды, зас вы ки мыч1ахъва1ликла гьагурдиш. Иди йыкьа за вы хала лийкьа хъаъаси», — гьухьур, хыл хакьыр хъыгыри миние гьеми халыйкьама.
«Джан мийман, сукьа захьван, вышед гедене гьилине хъума1гъ, захда ад са г1ал хьывад ки гихьиси за вас, тавасара ад хьед ки выси», — гьухьури быркьы1д эдемиере тинийде.
«Яхши», — гьухьур, гьеми аргыри, выш лийири быркьы1д эдемиед хала. Вышед йы1кьаа, гакъыд мийман, гьеми быркьы1д эдеми гъилы гъани йиъи, куб ваъара, Аллагьас шукур ваъара. Гьадады гьеми ки лаъ лубзура, тиние куб выъыр бегьем йишийне, мийман ки йыхьыр минийхьван аа субкьура. «Выды улабыр быркьа1 йиъи, гьидыхъаъ ва Аллагьас шукур ваъара ад», — хулкара мийманара минийда.
Миние дживаб вырц1ара: «За шукур ваъара Аллагьас изды улабыр быркьа1 йиъине хъун ки, изды йик1 быркьы1д гьыъыр адиш хьур Гьание. Йвок изды йик1е анийиъи. Зас изды улабад йок хъидкьыр йигарай, сагьа1л ки дюзене Аллагьад рыкъа1 а1ч1ус хьур, Гьанийды разивалды къазамиш ваъас хьур, илсындис кюмег выс хьур».
Гьадады гьеми мийман эдемиере минийды хьесымала саъ хыл йыгыри, гьади мадана минийис йвок гьахъагвури. Шад йишир гьеми эккене: Аллагь-Таллагьас шукур ваъара ква1ч1ури.
«Гьамыъ вас девлидикла ки шыв пай выгарди ки гьихяъ»,- рухьура мийманара.
«Ма мидыла артухды девле шыв хьесымахьван ва1гъа1си за Аллагьада? Ама, касибвалды ки агъыра бала виъи, зы маджбыр йиъи минийды -тинийды риге руъус, хьыв ягъа1с, са т1ехь виширийди захда, йыха йикисий», — джываб вырц1ара миние.
«Ма, иди вас выгараъад т1ехь». Саптыр гьеминие ч1абал ки ма1хлиди, выдж ки, хъу1гъу1ре хьур, хъа1рхы1ри.
Гьемидыла хъуъ лихъитхьури ц1ухьуд духъунды сенбыр. Гьа1рние джуды гьу1мир сивиргара ани диъи. Гьемибыр хьибыр си дишир а девлетлыер, хал хизан ки вишир а, сиене йыха йиъи мибишды.
Ч1ар лихъидкьыд эдеми, бала гуямиш йиъий джуды ч1арымы, ра1гъ кабгъура эйлюгбыр гьаъара ч1арымыс. «Изды калды быт1рад ч1арбыр дуьнйады гьалына гъадиш» хьур. Савдабыр гьаъара девлебыр йишир ани йиъий минийхда, утах-ханабыр калды халбыр ки сихьир ани йиъий, хала устуруджер ки хадкьыр, нехирхъанар ки хат1кьыр а. Девимыд нехир ки йыгъ-йыгъала бала руъура ай. Са йигъа гьеми гюзги ки улихьде хакьыр, джуды ч1арымы тамаша гьаъара сукьур ад халды арад кьуле тахчиды, гъара аъ са эдеми руъура, кьулуу ч1ар гъадишды, къабах гъад, у валыг ки к1ук1албыр гет1ур ад, йисды гъад. Йиркьыр улихьла лаъ лубзура минийды. «Гьааай» хьур лал хъивурхьура минийда: «Выши вы аъ сигыр ад, вас гьагвардишме аа джиле гид багьад халычебыр йиъид, ва т1алхъа гьаъаси выды чиркинды гъилабахьван, йирхьа-йирхьа гъаъ, гъаъ, гъаъ..».
«Валлагь рухьура миние, захда чара адишне зы вахда йиркьыд йиъи. Зы изды мукъа1 хъиъид йиъий, ама рыкъа1 хъиъид джигыди изды гъил гыт1ытхы1р шивди зиян выр ани йиъи, едере ани йиъи, гъил аа кыхы1с джишир а, захда хъуьгьу1сды кьуввет адиш. Зас ишир ай, вахда девимыд нехир анийиъи хьур, са деве заа умуд выъыр вияъ не хала лихъийкьама, быга-хьалды йыгъа за изды шу деве хахъына сихъигаси, ваа ливкьа кьаваъаси. Са ч1ык хьывад ки вияъ не зас, вахда девлебыр бала йиъид шиви».
«Зас девлебыр изды диде не нине сатыр адбыр йиъи. Зы гьасад лаъ-хьуъ кид, дур-ун ад тухумдыкляды йиъи. За вада рухьур дишме, хъу1гъу1д ра1хъне хъырых хьур, миди гьили ад йиъи изды халычемы мык1 сивтере? Вы калдыбыр дуруъуд хал диш гьеми… йирхьа-йирхьа», — хьур, гюзги ки хылаа аа сиджихьир, ригяя гъаъ хыл ийтере хахъагури гьеми касиб эдеми. Са ул к1ыб-к1ыб гюзгия ки гъани виъи.
Гарбыр кихъийтхьуд эдеми ки йишир анийиъи девлетлы, минийды хала ки анидиъи устуруджер, малмыд эйлюгбыр гьаъара хат1кьыр адбыр… Руъура дериде к1ыб-к1ыб малмыд нехирдихда ки тамаша гьаъара: «Ми девле текьды са изды виъи» хьур, бала гуямиш йиъи.
Са йыгъа, гьанкьудидбыр гьаъара сукьур ад ми, тавды хала уст1улахда, хьури йит1кьыр йывыд на са улед-рагъад ки. Гъара аъ руъура са эдеми. Джанбыр, хьесымбыр ки гарара игьитхьур, у валыг ки т1алхъыр, гьуц1ур ад гъана, минийды улихьля лаъ лубзура. «Гьааай, — рухьура миние, — вы гьеми арыди, за улесды уледи, зас ямаг к1ва1ч1е гьаъас хьур йиркьыр ад йиъиме? Вы выды услахда гакъыриме, ми хала аъ гъил лихьисмады?»
«Зы чара адишне йиркьыр ад йиъи вахда, — джываб вырц1ара ми эдемиере. — Уула хьад йиъи, йидзан ваъад вахт виъи, захда ад са яц виъий, выдж ки ублире хывкьыр хьа1ль вишири. Изды хизан, езидыла лешуд хайирахьван ешемишды виъи. Шесды сен ки къурах вишир, сиене гьутхьури. Везесды ки кине кьир мабдиш. Ва ква1д мишух кьирид вияъ, хумухун за вас вишидикла пай хъывыси. Бизар джишийне, хьибды йыгъа яц ки виеваъ лы1йхесды. Зас ишир ай, вахда мал-къара бала йиъи хьур. Хьибды йыгъала хъибкьыр выды риге кихъип1т1еси за яц. Вас девле Аллагьра выр ад виъи, касибес кюмег выйне девле мааки артух викиси выды», — рухьура ми касиб эдемиере.
Тиние джываб вырц1ара: «Зас девле изды диде не нине саптыд виъи, изды тухум сиене кетхудыйшды виъи, дур-ун ад. Вас шиви, гьеми хал садакьабыр пай гьаъад мездик кал гьувгуриме? Рых-рых изды хала гъаъна, изды хынымешы на за гарбыр лиеси ва», — гьухьур йихъигыры миние гьеми.
Улаба йвок хъидкьыд эдемиед ки ешайиш йыха йиъи. Миние хыле т1ул ки лювшур джуды выдж анийиъи ч1абалашды эйлюг гьаъара дериди сукьур. Са йыгъа ми сукьур а, ч1абалар ки майдана гъа… Мукъу1д суруула мидиъне йиркьыри са эдеми. Йиркьыр минийхьван аа сукьури. «Гьай ха1ба1хъа1н – салам вас», — гьухьйне, «Вас ки салам», — хьур джываб выри миние. «Зы, — рухьура гьеми эдемиере,- гьеми дерене, банымыла хьуъ Магърукь суруу ад шегьерди йиъинаъад йиъи къазамишес, кьы1дыхда хъикьасды йиъи, ра1хъ хырыдад виъи. Ва зас рыкъа1 са ч1абал виеваъ, хъиъиди за вас гьадид гьакь кьывыси».
«Валлагь, — рухьура миние, -улабыр изды быркьа1 йиъине Аллагьара изды улаба йвок хъыгыри, зы касиб йиъине, Аллагьара зас девле выри. Вас шумуб выгарди ки вихеваъ. Я зас гьамыд гьакь хъыгардиш».
Ти эдемиере дживаб выри: «Аллагьара выды девлидик берекет кивхьий, мааки артух викийхь, зас выды ч1абал ки выгара аддиш»,- хьур мибишды ихтилат мадана, тинады миди къабах ад эдеми не, гарбыр кид эдеми лал сувгъур дешере игъитхьури: «Гьай шууды е ес зиян гьыъыр даай!» Къабах адбыйды улихьде ад кал хъишир а, гарбыр кинийик ки маа гарбыр ихъитхьур а. Кьул хывкьыр: «Ихьды къанихва1лире не гьавамва1лире йиъи гьемисе йишид, малбыр сиене садана хьа1ль йишири, халбыр ки юхурура хъа1шур хъаа1тхы1ри. Гьадухъунды хайирбыр выйне Аллагьара ес, еда сада ки Шукур гьухьус ла1ч1урдиш, касиб ригихда йиркьыд ки йихъигыри…».
Ми быркьы1д эдемиехьван сукьур ад эдемиере сукур тимбишихдана рухьура: «Гьамыъ вы1хьды улабыр ачых хъишириме? Девле гьувгуйне выхьды улабас ки ры1хъ йывхы1р бырк1а йишир ай, убрабыр ки быше йишир ай, девле секкинийхьван пай ваъасдиш хьур ай, касиб ригихла хыл кьа1рене хъургъа хъаъарай. Гьамыъ гьили а вы1хьды девле? Ва1с хьа1ликана гьац1ардишийме сиене девлемыд гьакъикъатды иесси Аллагь йиъид? Валлагь, — рухьура миние, — зы малаик йийи илсындид дуьнди ана Аллагьара сигыр ад ва1хде, «Шукур» гьильние ва1кла хьибнийкла рухьурди хьур, зиян-зарарбыр Джу ва1да хырыда гьыъыдыла хъуъ».

Зарема Исрафилова