(Начало в 22 номере)

ДЖЕГЬИЛВАЛДЫ

Джегьилвалис зы шад йиъи,
Выхды кар ви джегьилвалды.
Валлагь, бала гуйамиш и,
Выхды кар ви джегьилвалды.
Лаа банымый зы гейгъы1ри,
Мыкьыд хьедбыр га рагъыри.
Бала девран сивиггыри,
Выхды кар ви джегьилвалды.Джегьилвалды са нур йиъи,
Гьа1ммише абгыни хыле.
Дунйадий адгасыд дур йиъи,
Выхды кар ви джегьилвалды.

Джегьилва1ле аный гьу1рмет,
Гьабхьйни — хыле ахъабгасдиш.
Тай-тушехьван ваарый сугьбет,
Выхды кар ви джегьилвалды.

Тагърид ч1елбыр амаанат ви,
К1ий yxal веддига мид ч1елбыр.
Джегьилвалды ла1гъу1д быч1 и,
Выхды кар ви джегьилвалды!

КЬАIСВАЛДЫ

Миды дардак зый шив гьаасыд,
Яман дард ви кьа1свалды.
Лукуни — лузас хъуьгъа1йш,
Яман дард ви кьа1свалды.

Улаабахда йекв амадиш,
Саа гийири кьа1свалире.
Дуьнйадиды лаззат мабдиш,
Яман дард ви кьа1свалды.

Джендида йишири зайиф,
Гъу1мир гьабхы1ри бадана.
Хынимаш га бегемиш хъаайш,
Яман дард ви кьа1свалды.

Убрамыс ун хъы1рыха1йш,
Джудда лагьу1быр рухьурый.
Захда вышнен га гахъакъкъайш,
Яман дард ви кьа1свалды.

Г1але сылаабыр амадиш,
Иленийды лаззат мабдиш.
Саккануйхьван гьу1рмет мабдиш,
Яман дард ви кьа1свалды!

Тагърид ч1елбыр леш назара,
Хьани джва1с лаазим гьыкысди.
Джиб кьа1рды мавгь базара,
Яманды дард ви кьа1свалды.

ДЖАН ДАГЪЫСТАН

Хьад йидкьыр йик1 шад йишири,
Джан Дагъыстан, джан Дагъыстан.
Малдис ейлахбыр шиле йишири,
Джан Дагъыстан, джан Дагъыстан.

Лaa банымый нахчир гъанув,
Базган сыва билбил анув.
Валлагь жедде дамах фанув,
Джан Дагъыстан, джан Дагъыстан.

Гьадхыд сывбыр к1ис хуш йиъи,
Хьедбыр лархыр сархуш йиъи.
Йизбыр гьугъад вардиш йиъи,
Джан Дагъыстан, джан Дагъыстан.

Сывбыр йиъи джандид лаззат,
Малдис га бийири зегьмет.
Ейлагьай сикьуни рагьат,
Джан Дагъыстан, джан Дагъыстан.

Лаале бич1быр жехда аный,
Малбыр, хы1быр гьаде гъаный.
Шилды укьуд кеф дехарый,
Джан Датъыстан, джан Дагъыстан.

Жехда аный мед былахбыр,
К1ий лирфурый гьадхы1д вахтбыр.
Хы1бырды выхды уйлахбыр,
Джан Дагъыстан, джан Дагъыстан.

Тагърид йик1 хъадгыри жва1хда,
Нурфай кал гибч1ури къавахда.
Даим алхыш гьаарый жва1хда,
Джан Дагъыстан, джан Дагъыстан!

Йихьды ватан Дагъыстан ви,
Джан Дагъыстан, джан дишма гъу!
Халкьдиды га девлет виъи,
Джан Дагъыстан, джан дишма гъу!

Дагъыстан виъи са дженнет,
Халкьдифан га анув гьы1рмат.
Маанухда га ваайш миннет,
Джан Дагьыстан, джан дишма гъу!

Тагъри ватандий рази йиъи,
Ватан жва1с видж къаим гьыший,
Девлетдима га дур аный,
Джан Дагьъыстан, джан дишма гъу!

***
Дустадиди лаззатдика,
Хыла1 гьаатхы1ди джендика,
Жва1тди га фикир вийе ваъ,
Мид йибкьыди зак1ундика.

Гьаабхы1ри шив гузал девран,
Гьарсыни га ахъабгасдиш.
Лаззат дуьнйадик кимабдиш,
Арыдига гьы1рмат мабдиш.

Тагъриды ч1елбыр мыхьчеб диш,
Лаазим йиды кал рухьурый.
Зый жва1хда га хайиш гьаъарый,
Лаш ми ч1елбыр, ахъаггасдиш!

АБДУЛМАНАФ КАВХАЕВ

Вруш му1къа1 колхозчийед хизынди 1930 сыда гьухьуд йиъи гьа1шыкь, шаир Абдулманаф Кавхаев. Минийды дид 1941 сыда, ихьды ватанды фашистеше гьуджум выъыйне, да1гьвиды йыхьыри. 1944 сыда йикьири хьур хабар йибкьыри.
Врушди юкьуб класс лаабт1ур, хыных, зийим а хьур, Сыназыра кьыле хъаваъас сиргара, амма интернатак высди шийибыр адишне, ми руъура джуду му1къа1 ха1ба1хъа1нвале.
1951 сыда Абдулманаф гыргара армиди. Ми сыдырма Кореяди да1гьви ана, гьади артиллерист не йыхьыр 1954 сыдыы йыкьама доброволец не аргара. 1954 сыда хъу1гьу1ре ми хала. Му1къа1 гвалах ыджывгыр, руъура Дербенди джус кьыле выъыр шыв га пеше xalp ваъас. Миди лаабт1а ваъара ПТУ, руъура минийикла духлад устар, ми диплом хана йыхьыр Геджух совхоза гвалах ваъара. Хынимер сагьа1л кьухьа дишийне, хизындихьван а1гъа1ч1ур руъура Къизля1рди, миди халбыр гьаъад устарашды пешебыр гьаъара, гьадыыла хъуъ гьади йешемиш руъура.
Сахьусды шиъирбыр гьа1шыкьара кирхьере кагъу1ре армиди ана. Шиъирмыд темабыр джурба-джурадбыр йиъи: халыкла, хынимешикла, ватандикла, т1абиа1тдикла, гьу1мирдикла ва мад. Илсанашды арыди гьакь адишне гьагуйне, гьанийда ми кардыхда секинне гукас руъур диш, ми гьакьсызва1ликла кирхьере шиъирбыр.
Джигьил эдеми вахтсызна йикьир, гьанийды нинды на дидды хаджалат гьагуйне, гьа1шыкьара сийенебыр гьанийыхда дешес, нинис не дидис сагьа1л йишийне ки хаджалат деъэс куьмег гьаъас, сес ваъара. Гьа1шыкьара рухьура:
Бала йишир дерд, хаджалат,
Рышба1, духре ва1с аманат,
Хыди, хыных, гьей джамагьа1т,
Эхир виъи, деш, ришиймар!..
Са-сад шиъирма Абдулманафа ишлемиш гьаъара фольклорад образбыр. Месела, ми лаъна кихьир ад «Ришиймар деш, деш», рухьуд шиъирди гьа1шыкьара ишлемиш гьыъыр а хулмыд, йешелмыд къайде. Бала йик1 гъа гьа1шыкьас джуды ватанды:
Серинды хьед, хушды гьава,
Гьа1р са дердед анив дава,
Ц1ыдды йыгъа быч1 гъад сыва,
Илсанашды джан ви, ватан!
Меджбырна му1къа1да хырыда ирхьур ад гьа1шыкьас бала ул хъу джуды хьидыхда, быч1имыхда, хукумыхда, му1къы1хда на му1къы1бишихда.
Гьа1шыкьахда ани йиъи балад муьгьуббетдид шиъирбыр. Абдулманафды яр:
Ч1еримыы уу лихьир гьеней,
Гарданый эйхыр а дей-дей…
Маншаалагь батра1ва1лис,
Гьаргу га ришир йик1ис хуш…

Хьесыма а вазырды нур,
Изды дардад дарман ви…
«Рывыс диш за вы» рухьуд шиъирди гьа1шыкь Раджабды шиъирдид къайде ишлемиш гьыъыр а, амма гьашыкьад джуду хат1 мида ки гьац1ара:
Сывымы марал ви, чулди ар джийран,
Магьа1чкъала, Дербенд, Мыха1д вас къурбан,
Азербайджан, Гурджистан, Эрменистан.
Гьемид син Российедис рывыс диш за вы! — рухьура гьа1шыкьара. Гьа1шыкьад йар «Йа1ква1с ливид виргъид ухшербыр ад риъи», «дженнетдид чирагъ», «Гьу1ри риъи, Пери риъи, Падишагьад рыш», «ха1ле ад ваз виъи, ха1диймыд мизан» ва мад. Гьемисед яр а гьа1шыкьахда, гуьрчекды, гьакьаллыд, камаллыд.
Абдулманафа са муьгьуббетдид не т1абиа1тдид шиъирбыр диш кирхьед, гьанийе ихьды гъийгъад йыгъакла, илсанашды гьу1мирдикла, дуланаджагъакла на четинва1ликла ки кирхьере. Гьанийды «Чахыр, гьерекь» шиъир гъийгъад йыгъас бала герекды шиъир йиъи, гьис хьуйне, ихьды Дыгъыстанди ки ми бала кьухьды бела виъи. Гьа1шыкьара рухьура:
Илсанаклаа ваъар билбил,
Зегьеред кал рыхы1ра ил,
Хъадац1ар диш джус дид не нин,
Халыс зийан чахыр, гьерекь.
Са рагъынид дерд диш гьа1шыкьара ваъад. Гьанийс бала джыгара йишир а ихьды йик1 гъад, гуджлид, гьакьды гьукимета йидкьыр ад йыгь гьагуйне: къачахаше не бандитеше гьу1кимет саъ гевере ха, шууна гьадиклаа киджхьис? Балад шиъирбыр гьадикла кирхьере гьашыкьара. Ани йиъи гьанийыхда хынимешды на зарафатад шиъирбыр ки.
Абдулманафды шиъирмыра илсындид йик1 темиз гьаъара, дуьнйады у йыхвалды выъыр йигадид фикир ваъас вылц1ара, джуды йик1 гъад ватан ма ки балана увуху1р йигад гьац1ара гьаьара. Гьанийс сийене илсанар гьакьаллы, камаллы дишир йигара, гьадикла кирхьере джуды баласды шиъирма.

ЧАХЫР — ГЬЕРЕКЬИ

Шудаъ рагъар гьерекь-чахыр,
Выкысдиш гьайдихда эхир.
Рагъыр пиян йишига,
Гьыгад суруу гъайгар нехир!

Маджлисдид видж ухчер виъи,
Сиенбише рагъад гьа1дат йиъи.
Илсанар гидкьыр йигара,
Бала рагъын бела виъи!

Чахыр-гьерекь — джибас зиян,
Бала марагъ, йикис пиян.
Илсанашис гьад вардиш и,
Зиян кар и чахыр-гьерекьи!

Мусурманас гьыъыр ха1рам,
Мабдиш хьуригинед заман.
Илсанар дишир а яман,
Джендис зиян чахыр- гьерекьи!

Илсанаклаа ваъар билбил,
Зегьеред кал рыхы1ра ил.
Хъадац1ардиш джус дид на нин,
Халыс зиян чахыр-гьерекьи!

Къари, выг1ыл дуьз дуруъур диш,
Джарагьыйне гукас руъурдиш.
Гьухьудид ки джус ун руъур диш,
Къалма-къал ви чахыр-гьерекьи!

Гьаннийс агырдиш хайир,
Пиян йишир ры1къы1 сийир.
Илсанашды уляа сийир,
Агьдибарсыз чахыр-гьерекьи!

Рагьади сиене шад диъи,
Шив леззет виъи, шив дад виъи!
Хыди, хыных, яр на дуст,
Ми дуьнйаадид леззет виъи!

Рагъас гьац1анахъун вас нуш йиъи,
Шадды йыгъа вар диший.
Абдулманафы рухьур: бала марагь,
Залым кар и чахыр-гьерекь!

Фатима ИБРАГИМОВА