На творчестве ашуга-поэта Гаджи-Юсуфа в наше время выросло новое поколение ашугов. Если всего несколько лет назад в их произведениях отражался пафос социалистического труда, героика наших дней, ликование, радость, то ашуги сегодняшнего дня совершенно изменили тематику своих стихов.
Сегодняшний ашуг задается вопросом, что же происходит с нами, с нашей жизнью, с взглядами молодежи, которая стремится только к обогащению?
На протяжении веков поэзией рутулов двигала идея свободы и счастья родины и народа. Она всегда была верна идеям гуманности, была поэзией земли, солнца, разума и горячего сердца. Из горьких слез народа, смешанных с кровью, рождалась ее радость. На полях, орошенных потом пахаря, на суровых горных склонах, на берегах быстрых горных рек, на альпийских лугах и ледниковых горах родилась благородная, нежная и между тем мужественная поэзия моего народа, представленная читателю стихами Гаджи-Юсуфа, одного из талантливых ашугов-поэтов современности.
Литературное наследие Гаджи-Юсуфа продолжает пополняться новыми произведениями. Превосходное знание народного языка, мастерство ашугского искусства, мягкий, бархатный тембр голоса снискали талантливому сыну ихрекцев повсеместное признание и уважение. Своим творчеством он оказывает большое благотворное влияние на последующее поколение ашугов.
Ашуг Юсуф оставил заметный след в истории родной культуры.
ГЬАДЖИ-ЮСУФ МАДЖИТОВ
Йирекды му1къ мыха1бишись вац1ара Кюр Раджабды ватанна. Амма ХVIII эсирдис ешемиш йишид гьашыкьахда, йани гьанийды тухумахда, 1935 сыда Гьаджи-Юсуф рухьуд неве йишир ад баласдыбишис хабар адиш.
Йирекды му1кьа1 баласды выг1ылды тайфа куьчериер диьи. Ми к1аъды му1кьа1 сиенебишис гвалах ывыргардиший, гьадыла кьы1нне гьабыр дуруъурай Гала ха1баха1нвалды ваъас, халбыр сихьис ва мадды гвалахбыр гъаъас. Гъы1нне, хъидкъыр хала, кьы1дисды тедерег ваъарай. Са арыдыла ка ми Галады мийманашикла сахьусды мийманар дуруъурай. Гьаса Гьаджи-Юсуфды дид ки къазамишес Гала, Ла1гьидж му1къа1 руъурай. Ми му1къа1, 1935 сыда, Гьаджи-Юсуф джуды Ханым нинис йишид йиъи. Хынхыд йукьуд сен йишийне, минийды дид кечмиш руъура, хынхыс балад четинвалдыбыр, га1ш, мыкь гьувгури.
Ула да1ви ад 1942 сыда Гьаджи-Юсуф Йирекды мехьтебед сахьусды класса руъура, ми мехьтебед мыеб класс лабт1а ваъара.
Ти геде кьыле ваъарай тюрк ч1илыла на урус ч1илыла. Баласды дарсбыр ки руъурай тюрк ч1илыла, гьадыла Гьаджи-Юсуфус тюрк ч1ел лап йыхана вац1арай.
Кьва1д хьусды класса ана, Гьаджи-Юсуфды нин выг1лис хъырхьыр, хыных алгара къухьды ниныхьван, амма минийды джухуд диде хыных джухьван хъыгара, джукла хынхыс лап лейихды дид руъура. Гьамыъ ки Гьаджи-Юсуфыс гьание гьыъыд йыхвалдыбыр йик1иыла улхардиш.
Гьаджи-Юсуфды сахьусды магьа1лим йиъий Йиреклады Идрис Кьасумов. Бала йыхана гьа1раб ч1ел не сиене восточная литература гьац1ад, гьание йик1иылана гьаъад шиъирмыд са мисибат виъий, гьаммык Кюр Раджабды шиъирбыр ки кини йиъий. Гиме сукьуд джигиди, миние кьыле гьаърай ми шъирбыр, рухъурай:
— Джан хыдылар! Зы кьа1се йиъи, ве ми шиъирбыр кихьаъ, йик1иы хакь, захьван сыра симерыг!
Раджабды шиъирмыд ун йишийне, Гьаджи-Юсуф1 г1ал ачыхана алгарай. Джус хабар ки адишне, хыных к1аъла хъуъ джуды ата-бабыйшды ибира риъир а. Лап к1аъна марана, миние Раджабды шиъирбыр йик1иылана ха1р гьаъара. Джу ки, гьалдана джурухьура, шиъирбыр кирхьире. Сахьусды шиъирбыр: «Юрдумуз» («Ватан»), хьели «Гиметлерин бегьс» («Кьиметмыд гъа1джет») — йывыдхьусды класса ана хынимешис кьыле гьаъара. Ми шиъирбыр к1аъды гьашыкьара кирхьире тюрк ч1илыла. Сада Йирек дуруъура Мыха1ды гьашыкьар: Джамесеб Саларов, Нура1ма1д, Гъариб, Байрамгьа1ли ва маддыбыр. Мибише клуба кьыле гьаъара джуьхьды шиъирбыр. Миди сахьусды хылис мы1ха1 ч1илылад шиъирмыд ун йишири хынхыс. Гьадыла хъуъ Гьаджи-Юсуфыс ки вуруъура а1шкь джуды ч1илыла кихьис.
Гьаджи-Юсуфды хыных вахтбыр кечмиш йишир а кьу1нды нац1урдид арыди: Къара-Самурдид не Самурдид. Гьашыкь балад джигима гыйгъы1ри, гьанийис балад карбыр гьагури, дуьнйадид гьакь-гьа1саб йыхана гьац1ыри. Гьанийды гьу1мирдид магьа1лимер са классик-гьашыкьар ваъ, сиене гьу1мир, халкь, инсанащды яшайиш йишири. Гьашыкьахда к1аъла хъуъ гьац1ал артух йишири, мадды миллитдид культура ки гьание джуды шиъирмаа гьагва гьаъара. Гьаммыра джуды гьац1албыр йыгъ-йыгъала артух гьаъара.
Эгер гьашыкь-шаирехда университетбыр лат1усды гудж джившинакун ки, йигад гьа1лимешихьван, магьа1лимешихьван сукьур суьгьбет гьаъас руъура, гьис хьуйне, гьанийды литературадид, культурадид гьац1ал бала йиъи. Гьание, сиене Востокад эвелды шаиреше не гьашыкьаше ка, джу джус ха1р гьыъыри Востокад поэзия. Мы1ха1бищды шаирешикла са Гьа1джи-Юсуфа на Хинады Саките, Раджабыла хъуъ, кирхьире сиене классический жанрмыхьван: мухаммес, мухаддас, къэзэл, дейишме ва мадды.
Гьаджи-Юсуфыхда а балад философский шиъирбыр, гьу1мирдикла на джуды йик1 гъад ватандикла, амма гьанийды муьгьуьббетдид шиьирмыра джурана ка лап йик1 залил гьаъара. Гьаджи-Юсуфды шиъирма ес гьабгура гьашыкьад джуды фикирбыр, хиялбыр. Джурана ка гьагва гьаъара гьашыкьара, шудаъ хьыдылды талфыдис гьу1рмет выъырди. Сахьусды, гьашыкьара рухьуд ка, хьыдылды риъи выды нин. Кьва1д хьусды, гьа риъи выды хынимещды нин: нин риъи вас гьу1мир выр ад. Нинабащис лаайихды кьимет выр а Гьаджи-Юсуфа джуды «Нинабар дешеди» рухьуд шиъирди. Ми шиъир улаба навгъ адишне кьыле гьаъас джугъу1д. Гьашыкьара рухьура: «Мирибыр, нац1урбыр лузаси; виргъик лы1хды леке кибхьуси; улабад нагъвалмыкла мирибыр йикиси; духлаа, гьубхьур, хъум лидхьуси; къавахад кьул аа ибхьуси; шуркуд къанатбыр сигьеси:, инсындид йик1ире йик1 улеси — эгер нинабар дешихьвна».
Лазимды кьимет вылп1ара гьашыкьара муьгьуьббетдис ки. Муьгьуьббет — Йинчире инсындис выр ад, яни бахш выъыр ад лап гуърчекды кар йиъи. Гьадыла Гьаджи-Юсуфды муьгьуьббетдид шиъирбыр сахьусды поэтическийбыр йиъид гьадыла и гьашыкь муьгьуьббетдикла гьалгади, йик1иы Фархад, Меджнун, Гъариб, Керим дыгыргад. Гьанийис йигара гъийгъа ки инсанаше йик1ид мугьуьббет темизене увуху1р, гьадид къадри вац1ыр.
Гьаджи-Юсуфды муьгьуьббет ха1лы1ла темиз виъи, дарйагьала дерин. Гьашыкьахда ани йиъи шиъирбыр, кихьир ад ватандыхда, джуды йик1 гъад банымыхда, сывымыхда. Выдж хырыда ирхьур ад, Гьаджи-Юсуфды гьа1ммише йик1иы гьа Базган, Чахыр былах ва мадды мирибыр, банбыр, сывбыр. «К1ий либхьури» рухьуд шиъир кьыле гьыъыбишис гьац1ара йикиси гьашыкьад му1къу1д сывымыд дурубыр: Мырихдад, Гугазды ва мадды.
Гьашыкь Юсуфа мыха1бишды литература йигыр а лап классический кьадармы. Мыха1д литературади Гьаджи-Юсуфа на Саките выъыр а гьасад гвалах, Дантере — италиедид, Навоире — узбекистандид, Физулире — азербайджандид литературади ка.
Эгер гьашыкь Раджаба джуды шиъирмыра мыха1бищды литературадид ууды сур хакьыр анакун, Гьаджи-Юсуф мыха1бищды ма1гъа1дед кьва1дхьусды кьа1т1ылы леч1ур а. Гьанийды шиъирмы еда маа ки балад кьимет ливхьис йикиси, гьис хъуйне гьание сиене классический восточная литературадид жанрбыр мыха1д ч1илылад шиъирма ки ишлемиш гьаъара. Ми гвалах гьелелик, е гьухьуд ка, лу1вгьу1ре тек са Гьаджи-Юсуфда на гьашыкь Сакитда.
Гьамыъ, мыха1бишихда джуду письменность йишир ад гедене, ес вац1ыр йигара гьадид кьимет, гьис хьуйне, джуды халкь, джуды гьа1дат, ч1ел джавац1ад эдемиехда эдеми гьухьус джу1гъу1д. Е балад ихъды культура: шаирер не гьабищды шиъирбыр, художникер не гьабишды шикилбыр,. руч1ед къабыр гьаъад устарар, биц1авбыр на халичебыр, ухьтанды къеденбыр гьаъабыр, гьабишды дурубыр на гвалахбыр суга гьыъыр а.
Амма ми сугунмыд къадри вац1ын бадана, Гьаджи-Юсуфа ихьды хынимешис, джигъилешис бала угутдид шиъирбыр кирхьире. Гьадыла савайинди, ес Гьаджи-Юсуфды шиъирма гьагвара ки, шаирес йигара гьа1р са эдемиере дуствалды, мийманвалды, я1гь, ламыс у1ху1р йигад, джуды ватан, ч1ир-ч1ык багьана хакьыр, гьабыр у1ху1р йигад. Мадды миллитмыс ки, шурадбишис ка, гьу1рмет выъыр, джуравалды джывыъыр йигад. Гьашыкьас йигитвалды экед кар на гьабгура, гич1 ваъад эдеми алчахна гьагва гьаъара джуды шиъирма.
Гъаджи-Юсуфыхда ани йиъи зарафатад шиъирбыр ки. Гьанийды «Хиндадый» рухьуд шиъир кихьир ад йиъи зарафатад шиъир не. Сада, са хиндадый хьыдылды, сырырха1ре гьашыкьа, рухьура, закла ки са шиъир кихьне, гьашыкь, хьур. Гьаджи-Юсуфе ки минийис бахш гьаъара ми шиъир. Гьадыла савайинди, кирхьире гъание сатирадид шиъирбыр, мимма инсанашды лап мыкьлад хасиетбыр, т1ылбыр йыхана гьагва гьыъыр, мибишы йа1хъ гьаъара. Йа1хъ гъаъара гьашыкьара тембелешы, дамах ваъара. гвалах джаваъадбишы.
Гьаджи-Юсуфды литературный хазныди ани йиъи балад хынимешис бахш гьыъыр ад шиъирбыр. Гьанийис бала йыхана гьац1ара хынимешды хасиетбыр, т1ылбыр, гьабишис йигад на джыгад. Гьа карбыр гьашыкъара ишлемиш гъаъара ми шиъирма, хынимер йыхана ха1р дыъын бадана, гьабишис йыхды тербие вын бадана. Хынимешды шиъирмык ки балад дурубыр, гьабишис маа ки гьа1вас вишин бадана. Гъашыкь Гьаджи-Юсуфыс, шиъирбыр кихьиныла гъайри, лап йыхана джуды халкьдид фольклор гьац1ара, джуды шиъирмык ки ишлемиш гьаъара.
Гьаджи-Юсуф — гьашыкь, шаир, ха1бахъа1н, мыс га чулди, банымы, сывымы, ачыхва1ле а, гъадыла гьанийды фикир, хиял ки гьалдана джус йигад рамкама ийис не йиширдиш, не йикисдиш. Ми кар ес йыхана гьац1ара руъура гьанийды «Шыв писды а1ййам йибкьыри» шиъира, ихьды гъийгъад йыгъаакла кихъир ад. Гьашыкъара рухьура: не гьакь мадиш, не а1далат; къадри мабдиш устадашды; бегемишдиш агъсакъкъалар; девлет бала — гьу1рмет мабдиш… Амма, шудаъ четин йишийне ки, гьу1мир быт1рад кар виъи, гьадыла Гьаджи-Юсуфа экед гъа1васдыхьван кирхьирей джуды шиъирбыр, гъаммыра ес шадвалды вылц1ара мысга.
ВАТАН
Куьгьнед Йирекды виъи,
Изды юрт, изды ватан.
Елдис герекды виьи,
Изды юрт, изды ватан.
За ваъара гьашыкьвалды,
Раджабыла хъуъ мабад,
Устадар ки бала ад,
Изды юрт, изды ватан.
Гьай быт1рад сыв Гьылгъы1йды,
Виьи дженнетдис гиды,
Юсифыс гирамигды.
Изды юрт, изды ватан!..
ВАТАНАЙ
Шарабала лаъ хъуный,
Мыкьыд хьед ки ватанай.
Гьы1лвыдила лаъ хъуный,
Сык1лид хьыв ки ватанай.
Ватанай вы элдиды,
Гъа1 выш нец1урый гъады.
Гъурбыдий хан гьыкысды,
Кирхьанаг йиш ватанай.
Джан амадана джанде,
Салам сивига синде,
Хъургъа джиди ваъдиде,
Юсиф, вы ки ватанай!
ВАТАН, ГЪАЙ ВАТАН!
Элдис гьа1зизды
Ватан, гьай ватан!
Джан гирамигды
Ватан, гьай ватан!
Мизис ширинды,
Ма1на деринды,
Эзизды, нинды
Ватан, гьай ватан!
Изды йик1ид хиял,
Гьам девлет, гьам мал,
Ваа мувугьу1й завал
Ватан, гьай ватан!
Ватан, вы джывгад
Инсан гъеч джугъу1д,
Гьашыкь Юсифды
Ватан, гьай ватан!..
