Глаголбыр

44. Рутул чIилды глаголмыхда быныдид кIалыбыр кьуIнды тайфыдид руъура: сындыхда масдар рухьура, тимбыйдыдыхда инфинитивед кIалыб, яни неопределенный кIалыб, рухьура.

Масдар глаголаклаьаь эгъетIид хIаракатад дур йиъи. Масдарад кIалыб –(ы)н суффиксехьван лаабтIуд йиъи, месела, адгын, гьалгын, йахын, йиркьын, гъийкьын, рагъын, седхын, сигIын. Сасад гедеене гьеми суффиксе гафалды быныди ад ачыхды сесаала асыллыд ачыхды сес ки ишлемиш ваъара, месела: сихьин, лукун, лийчин, сыхыIн, сатын, гьагъун, луьъун, йаIгъыIн ва мдб.
45. Масдарахда существительныйед на глаголад хасиетбыр руъура. Масдар существительныйбыр кал падежмыы дегиш руъуд йиъи, месела: сукьун — сукъунире, сукъунид, сукьунис, сукьунихьван, сукьунихъаъ; гьалгын – гьалгынире, гьалгыныд, гьалгынис, гьалгыныхьван, гьалгыныхъаъ ва мдб.
46. Масдарара, глаголмыра кал, грамматикадид классмыд на кьадардид кIалыбыр гуьзет гьаъара. Гьадыыла гъайри, балаваьлид кьадарди эдеми гьгва гьаъад на эдеми гьагва джаъад кIалыбыр джура руъура, месела: I кл. сукьун, лийчин, II кл. суркьун, лерчин, III кл. сувкьун, ливчин, IV кл. сукьун, лийчин; суьдкьуьн/ сукьун, ледчин/ лийчин.
47. Инфинитивед кIалыб глаголад быныдиклаьаь -с суффиксед куьмгуьхьван къурмиш гьаъад йиъи, месела: аргас, йахас, кихьис, литIес, лакъас, лакъус, лийчис, рагъас, гьагвас, хъагъус ва мдб.
Къейд. Инфинитивире ки, масдарара кал, грамматикадид классмыд на кьадардид джуравалды гуьзет ваъара, месела: I кл. яхас, сиръэс, II кл. рахас, сиръэс, III кл. вахас, cunIec, IУ кл. яхас, cumIec; бал. кь. дахас, cumIec ва мдб.
48. Балаваьлид кьадарди глаголмыра, эдеми ваяки эдеми дишвалды гуьзет выъыр, кьилзи масдарад на инфинитивед кIалыбыр ишлемиш гьаъара, месела: эдемийишис — далгын, сыдкьыIн, сидгъин, гадкъын, гъуьдкуьн, кедкьын, ледчин; эдемиер дишдымыс – гьалгын, сыкьыIн, сигъин, гакъын, гъукун, кийкьын, лийчин; эдемийишис – далгас, сыдкьыIс, сидгъис, гадкъас, гъуьдкес, кедкьас, ледчис; эдемиер дишдымыс – гьалгас, сыкьыIс, сигъес, гакъас, гъукас, кийкьас, лийчис ва мдб.
49. ЧIилды мадды паймыклаьаь на куьмегчи глаголмыклаьаь арыди йидкьыр ад сложный глаголбыр кирхьеди, джухьды пайбыр са-сындиклаьаь джураана кирхьере. Гьаммыклаьаь дегиш вуруъудбыйды пай куьмегчи глаголбыр йиъи. Куьмегчи глаголмыра грамматикадид вахтиндид, классмыд на текваьлид не балаваьлид кьадармыд тафыватбыр гьагва гьаъара. Баласды ишлемиш гьаъад куьмегчи глаголбыр руъура джуула саъна выр адбыр:
а) куьмегчи глагол гъыъын хъуна, месела: джагвара гъыъын, йыха гъыъын, мукI выъын, пашмал рыъын, сес выъын, хабар выъын; ладхьва дыъын, сидгIа дыъын; ва мдб.
б) куьмегчи глагол йишин хъуна, месела: бар вишин, едере йишин, гъам йишин, ире ришин, рыIхъ йишин, кьухьва вишин; гъыIдиле дишин, шад дишин ва мдб.
49. Глаголмыд грамматикадид вахтмыд кIалыбыр, причастиебыр ва мдб. къурмиш гьаъади куьмегчи глаголбыр гъыъын, йишин джваьшыыла хьура гид гафмыклаьаь джураана кирхьере, месела: гвалах ваъара а, гвалах ваъаси, гвалах выъыри, гвалах ваъад, гвалах выъыд, гвалах ваъасды, гвалах ваъара ад ва мдб.
50. Куьмегчи глаголбыр, союзбыр, частицабыр, йиъи (джыкды кIалыб и), диш, а, гъа, ха, ки, ги, хъу ва мдб. джваьшыыла хьура гид гафмыклаьа джураана кирхьед и, месела: гъа эдеми диш; ми рыш риъи; хал дагьраа гъа; выды китаб зада ха; балугъ хьидик ки; туп устIулахъде ги; йыван майданаа гъа ва мдб.
51. Куьмегчи глаголбыр вын, сатын, сукьун, гьухьун эгер джваьшыыла хьура мадды глаголбыр гине ишлемиш гьаъади, гьаммыклаа джураана кирхьере, месела: зада ихтилат гъаъас ви; гъа выдж гъалгара сатаъ; гьа фикир ваъара сукъуьхь; ти хъикьаси рухьура ва мдб.
Къейд гьухьун глаголад джыкды кIалыб «хьва» гьаIдат ид кал джуула хьура гид глаголмыклаьаь джураана кирхьере, месела: быга гьугъаси хьва, диде выдж ки йикьаси хьва, тукундыы цIинды китабыр хъидкьыр а хьва.
52. Простой глаголбыр къадагъадид кIалыбырма префиксбыр м- хIаIрфахьван м-, ма-, маъ-, ми-, мы- кал къурмиш гьыъыр арыди гыргара, месела: марагъ, маьлуьъ, маIгъв, мереш, миет, миеш, мыйах ва мдб.
53. Производный не преверббыр кид глаголбыр къадагъадид кIалыбырма инфиксбыр -м- хaIрфахьван -м-, -ма-, -маь-, -маI-, -маIаI-, -ме-, -ми-, -мы- кал къурмиш гьаъара, месела: хъамалыг, кемерыкь, лемаьбуч, симерихь, хъаIмаIаIбучI, , хъуIмаIгъв, хъуIмаIлуьъ, хъымыйыг ва мдб.
54. Глаголмыд отрицательный кIалыбыр (-)дж- частица, гагь префиксне простой глаголмыхьван, гагь ки инфиксне производный не превербный глаголмыхьван, ишлемиш выъыр арыди гыргадбыр йиъи, месела: джалгас, джишин, джиркьын, джетин; лиджийчин, ладжаатIун, литхъийчин, луджукун, седжеeтIин, джуmхьун, джыъын, джахaс; кеджеетIин, киджитIес, сидживтIин, сиджихьис, киджийкьын, киджийкьас ва мдб.
55. Причастиебыр глаголмыд кьуIндысинды аспектед кIалыбырмыклаьаь -д суффиксед куьмгуьхьван къурмиш гьаъад йиъи, месела: гьалгын – гьалгыд, гьалгад; йахын – йахыд, йахад; гьагун – гьагуд, гьагвад; гъерхъун – гъерхъуд, гъерхъвад; сырхын – сырхыд, сырхад ва мдб.
Причастиемыхда грамматикадид классмыд джуравалды гьувга ваъад ва грамматикадид балаваьлид кьадардид кIалыбыр а. Гьа кIалыбырмыд ишарабыр миседбыр йиъи: I кл. -р-, -й-, -Ø-; II кл. -р-; III кл. -б-, -в-; IV кл. -й-, -Ø-. I на IV классмыд кIалыбыр гьаIдат идкал сакалдыбыр руъура, месела, I кл. йирхьад, йирхьыд, II кл. рирхьад, рирхьыд, III кл. вирхьад, вирхьыд; IV кл. йирхьад, йирхьыд. Ми классмыд кIалыбырмыра чапды падежма джухьды арыди ад тафыват маIгьлим ваъара: текваьлид кьадарди эдеми гьагва гьаъад, яни фагьам адмыд причастиемыд ыйкьаI чапды падежмыд аффиксед хьуъна -ний- элемент иере, эдеми дишды, яни фагьам адишдымыд причастиемыд ыйкьаI чапды падежмыд аффиксед хьуъна -д- элемент иере. Балаваьлид кьадардид кIалыбырма эдеми гьагва гьаъад причастиема префикс д- (да-, ди-, ду, дуь, ды-) ишлемиш гьаъара, балаваьлид кьадардид кIалыбырма хьуйне инфикс кал -м- магьлим вуруъура, месела,

текваьлид кьадар

И.п. гьулхъад (I кл.) лулхъад (II кл.) вулхъад (III кл.) гьулхъад (IV кл.)
Э.п. гьулхъаднийе лулхъаднийе вулхъадире гьулхъадире
Р.п. гьулхъаднийды лулхъаднийды вулхъадид гьулхъадире
Д.п. гьулхъаднийис лулхъаднийис вулхъадис гьулхъадис ва мдб.

балаваьлид кьадар

И.п. дуьлхъедбыр (I кл.) (II кл.) гьулхъадбыр (III кл.) (IV кл.)
Э.п. дуьлхъедбише гьулхъадмыра
Р.п. дуьлхъедбишды гьулхъадмыд
Д.п. дуьлхъедбишис гьулхъадмыс ва мдб.
56. Деепричастиебыр кьуIнды джурыдидбыр руъура. Сабыйдыбыр -р- формант хъийир арыди гыргара, миседмыра сказумыед хIаракатаала хьура гине вишид хIаракат гьувга ваъара: аргыр, гьалгыр, гьулхъур, йахыр, леечIирхыр, рагъыр, сихьир, цIиркъыр; мадды тайфыдид деепричастиебыр -ра /-ре формант хъийир тешкил гьаъара, мибыйдымыд маIгьныдире сказумыед хIаракатахьван сакална вуруъд хIаракат гьувга ваъара: алгара, гьалгара, гьулхъара, йахара, леечIирхара, рагъара, сирхьере, цIилкъара ва мдб.
Деепричастиедыхда положительный не отрицательный кIалыбыр руъура. Отрицательный кIалыб -дж- формант гагь префикс кал, гагь, производный не превербный, ва сасад простой глаголма инфикс кал ишлемиш гьыъыр арыди гыргад и, месела: алгара – аджалгара, гьалгара – джалгара, гьлхъара – джуулхъара, йахара – джахара, леечIирхара – леджеечIирхара, рагъара – джарагъара,; кирхьере – киджирхьере, сирхьере – сиджирхьере, цIилкъара – цIиджилкъара.
57. Кал, мын частицабыр джваьшыыла хьура гид гафмыклаьаь джураана кирхьере, месела: гьилине йыха диш, Гала кал, Гала ки йыха диш, хала кал; гьалга мын, йыкьа мын, леш мын, рых мын ва мдб.

Наречиебыр дуьзене кихьин.

58. Рутул чIиле наречиебыргвал руъура:
а) простоймыс аъ, лаъ, саъ, хьуъ, хъуъ, гъаъ;
б) производныймыс, яни мадды гафмыклаьаь эгътIидмыс араа, аала, эли, элаа, гъари, гъараа; яваъшене, гъигъене; аъна, гъаъна, тисе, тисене, гьааса, гьаасана, мисе, мисене, мидиънебый, тиниънебый; гичIинире, зарафатас; садаки, гьилаа, гьилаана; хьалаа, хьалаала; гъацIулана, йыхана, темизене, писене; къваIбне, хьибне, джыбра, джыбраана; джацIасна; мысга, мысна;
в) сложныймыс, яни джурад гафмыд куькмыклаьаь ибаратды, месела, гагь-гагь, кIыб-кIыб, ара-ара, яваш-яваш; йыгъ-выш, йыгъ-йыгъаала, вахт-вахтиндыыла ва мдб.
Числительныйбыр дуьзене кихьин.
59. ЯцIад числительныймыра классмыд тафыват гьувга ваъара, кьилзине ишлемиш гьаъади гьабыр кьадармыы на падежмыы ки дегиш руъура, месела: кьваIр дух, кьваIб кьалам, кьваIд ус ва мдб.
60. ЦIысындыыла цIугьучIдыы йыкьамаа ад числительныйбыр мисе кирхьере: цIыса, цIукьваIд, цIихьибыд, цIийукьуд, цIухьуд, цIырыхьыд, цIийывыд, цIымыед, цIугьучIуд.
61. Нубытдид числительныйбыр арыди гыргади яцIад числительныймыхда -хьусды гаф (гьухьусды гафалды джыкды кIалыб) хъихъивере, месела: сахьусды, кьваIдхьусды, хьибыдхьусды, йицIыдхъусды, вешхьусды ва мдб.
Нубытдид числительныйма классмыд ишарабыр хьусды элементед не гафалды быныдид арыди ишлемиш гьаъара, месела: I, II кл. рыхьыIрхьусды, III кл. рыхъыIбхьусды, IV кл. рыхьыдхьусды.
Нубытдид числительныйбыр кьилзине ишлемиш гьаъади, падежмыы ки дегиш руъура ва гьаммыхда балаваьлид кьадардид кIалыб ки руъура, месела: хьибыдхьусды, хьибыдхьусдыдире, хьибыдхьусдыдид, хьибыдхьусдыдис, хьибыдхьусдыдыхьван, хьибыдхьусдыдыхъаъ; хьибыдхьусдыбыр.
Къейд. Нубытдид числительныйбыр цифрамыхьван кирхьеди, гьаммык кид — хьусды гаф кидживхьир, гьадид ериндыы дефис (-) кихьийне ки руъура, месела: 1999 — сен (гьагъзыр на гъучIуд веш не гьуджджурна гъучIуд хьусды сен).
62. Къатмыд числительныйбыр яцIадмыклаьаь -а (-е), -ра суффиксбыр
ишлемиш гьыъыр руъудбыр йиъи, месела: сада, кьуIне, хьиба, йукьа, хьура, рыхьаь, хьибцIыра, веше, вешне сада, гьагъзыра, миллиона ва мдб.
63. Гвалад числительныйбыр яцIадмыклаьаь гьаммыд бына тикрар
хъывыъыр руъудбыр йиьи. Гвалад числительныйма ад ачыхды сес яцIад числительныйма ад ачыхды сесаала ассыллы вуруъура месела: са-са, кьваI-кьваI, йукька-йукьа, рыхьаь-рыхьаь, йыва-йыва, мыйе-мыйе, веш-веш ва мдб.
Къейд. ЦIыса, цIукьваIд, цIихьибыд, цIухьуд числительныймыра гвалад числительныйбыр джухьды кьваIбхьусды пай джыкды кIалба ана тикрар хъывыъыр къурмиш гьаъара, месела: цIысаса, цIукьваIкьваI, цIихьибхье, цIухьухьа.
64. Рутул чIиле числительныймыд джыбра хъуд на гьадире ачых гьаъад, яни определять гьаъад существительныйбыр мысга текваьлид кьадардид кIалба ана кирхьед йиъи, месела: мыед мыгьыр, хьуд хал, йывыд хаIл, гьучIур эдеми, мыеб кIатI, веш суал, гьагъзыр тIехь ва мдб.
65. Дробед числительныйбыр мисе кирхьере: хъибдаа кьваIб пай, йицIдаа рыхъыIб пай, йывдаа йукьуб пай, мыйдаа йывыб пай, гьучIдаа хьуб пай ва мдб.
Урус чIилаа йидкьыд гафбыр кихьинид къайдебыр.
66. Рутул чIиле урус чIилаа сабaIгьзи куьгьнедаа хъуъ лешур ад существительныйбыр, джваьр ихьды чIилды къаанунмыс муьтIуIгь йишир кирхьере, месела: тухтур, картышка, пич, мамадур, eшикI, самалёт, гастум, бедри, чийникI, гарыват, самывар, академиe, уьтуь ва мдб.; сабaIгьзи существительныйбыр урус чIиле шууна кирхьерди, ихьды чIиле ки гьаса кирхьере, месела: апрель, диван, университет, комендант, офицер, аспирант ва мдб.
67. Урус чIилаа лешуд -я ахир хъуд существительныймыд гьа ахир -и не баласды гедене -е ахирмыс дегиш выъыр кивирхьере, месела: бани; бахче, батарее, администрацие, гарантие, морфологие, нацие, организацие, пенсие, полицие, порцие ва мдб.
68. Эгер урус чIилаа йидкьыд гафмыд кьуле са сындид бегеде хана ачых дишды сесбыр ана йишихьвна, гьаммыд хьуъна протеза, яни ачыхды сес маIгьлим вуруъура, месела: испаравка, исталавый, истакан, ишкIаф, устIул ва мдб.
69. Урус чIилаа лешуд гафмыд арыди ачых дишды сесбыр са сындид бегеде хана йишихьвна, гьаммыд арыди эпентеза, яни ачыхды сес маIгьлим вуруъура, месела: биргада, биргадир, бирлиант министир ва мдб.
70. Джваьр а сесехьван лаабтIуд сабaIгьзи урус чIилаа йидкьыд гафбыр ахире ад а сес хъеевир кирхьере, месела: кепек, галыш, машин, газет, аптек ва мдб.
71. Ахире -ее,- ое , -ия лаатIунбыр ад существительныйбыр текваьлид кьадарди именительный падеже урус чIиле ад -ее, -ое, -ие лаатIунмыд ериндире -ий,-ие ахирехьван кирхьере, мадды падежма ки балаваьлид кьадарди ки рутул чIилыыла рухьуд кал кирхьере, месела: существительный существительныйере; существителъныйбыр, существителъныймыра; подлежащий — подлежащийере; подлежащийбыр, подлежащиймыра; фамилие — фамилиедире; фамилиебыр, фамилиемыра ва мдб.
72. Урус чIилаа йидкьыд -ый, -ий, -ой, -ний, -онный, -ский лаатIунбыр ад прилагательныйбыр сахьусды грамматикадид классад калба текваьлид кьадарди ана ишлемиш гьаъара, месела: экономический задание, фермерский хозяйство, коммунальный идара, банковский гвалах, телевизионный передача ва мдб.