ЧIилды пайбыр дуьзене кихьин Существительныйбыр на гьаммыд ахирбыр дуьзене кихьин

19. Рутул чIилды существительныймыд падежмыд ахирбыр дуьзене кихьин бадаана, гьаммыд текваьлид не балаваьлид кьадармыд именительный не эргатив падежмыд кIалыбыр арыди гыргад саягъ гьацIыр йыгара. Текваьлид кьадардид эргатив падежед кIалбыыла мадды падежмыд яни родительный, дательный, сытIахаваьлид, арыхихьинид падежмыд кIалыбыр, гьаммыд грамматикадид классмыыла ассыллына, эгъелъэдбыр йиъи, месела:

I класс – хыных, хынхыра, хынхыд, хынхыс, хынхыхьван, хынхыхъаъ;
II класс – рыш, рышере, рышед, рышес, рышехьван, рышехъаъ;
III класс – хук, хукара, хукад, хукас, хукахьван, хукахъаъ;
IV класс – хьед, хьидире, хьидид, хьидис, хьидыхьван, хьидыхъаъ.
20. Балаваьлид кьадардид ки родительный, дательный, сытIахаваьлид, арыхихьинваьлид падежмыд кIалыбыр, эргатив падежед кIалыб быныдыы сихьир, арыди гыргад йиъи, месела:
I кл. хынимер, хынимеше, хынимешды, хынимешис, хынимешыхьван, хынимешыхъаъ;
II кл. рышбаь, ришбише, ришбишды, ришбишис, ришбишыхъван, ришбишыхъаъ;
III кл. хукбыр, хукумыра, хукумыд, хукумыс, хукумыхьван, хукумыхъаъ;
IV кл. хьедбыр, хьедмыра, хьедмыд, хьедмыс, хьедмыхьван, хьедмыхъаъ.
Къейд. Существительныйбыр словаре именительный падеже вылцIара, амма бейде эргатив падежед кIалбыд на балавалид кьадардид эргатив падежед кIалбыд ахирбыр гьагва гьыъыр а. Эгер эргатив падежед кIалыб на балавалид кьадардид кIалыбыр мадды саягъдире къурмиш гьаъара йишихьвна, гьаасад существительныймыд эргатив падежeд не балаваьлид кьадардид кIалыбыр кьилзине гьагва гьаъара, месела: чIабал (-ара; — ар); хал (-ыра; — быр); си (-рире; — бе) убур (убрыра; убрабыр); эч (ичирире; эчбыр); тIили ( тIuлиepe; тIилабыр); зер (зирире; зебыр) ва мдб.
21. КьуIнды гафалыклаьаь ибаратды существительныймыхда сложный cуществительныйбыр рухьура. Сасад гьаасад существительныйбыр я сытIаана, яки йыкьаI дефис ана, ва яки джурана кирхьере.

СытIаана кирхьере:
22. Джваьр кьуIнды гафалыклаьаь ибаратды сложный существительныймыд ары кид сахьусды гаф родительный падежед кIалба ана, кьваIбхьусды гаф хьуйне именительный падежед кIалба ана, ишлемиш гьаъара, месела: дамакьан, хукадарадал, ухьнитIал, бегитIул, сываяц, хьидишурук, чIирихед, чIирибаьли, чIиринекъе ва мдб.
Къейд. Ми меселамыра гьагва гьаъад кал, джухьды ары кид гафбыр сытаана кирхьед сложный cуществительныймыд сахьусды гафалды родительный падеже ад кIалыб джыкана, яни гьа падежед кIалбыд ахире ад -д хъеевир кирхьере.

ЙыкьаI дефис ана кирхьере:
23. А) МаIгьнидид сураа са сындис къаншара лубзуд, ва яки кикад лексикадид не семантикадид группадик ары кид маIгьна ад чутды гафбыр: существительныйбыр на глаголмыд масдарад кIалыбырмыклаьаь къурмиш гьыьыр ад сложный существительныйбыр, месела: хал-лах, гъил-хыл, хуIр-сук, мал-къара, кIатI-гаьт, кьул-джыбыр, баьл-кьул, кепек-шийи, бар-бына, шалам-дылах, кул-кус; гъухъун-джухъун, луьъун-рагъын, кихьин-каагъун, лешун-сихьин, йигын-хъыгын, йирхьын-хъирхьын ва мдб.
Б) сесбыр ахъаъад на хIаIрджура сесбыр гьагва гьаъад гафбыр, месела: мыр-мыр, хыр-хыр, хыIр-хыIр, гъаIр-гъаIр, гъыIр-гьыIр, шalx-шalx, тIакь- тIакъ, выIрыIгъ-джыIрыIгъ ва мдб.
24. Сасад сложный существительныймыд ары гьаммыд пайбыр джураана кирхьере. Мисед существительныймыд сахьусды компонент родительный падежед кIалба ана кирхьере, месела: гъуIнед гъаI, гвапад кьван, улид нене, хылид руIх, гIарад тIымыл, хьехьид кIычI ва мдб.
25. Сасад -валды суффиксехьван арыди йыгыр ад существительныймыд структуради, эргатив, родительный, дательный, сытIахаваьлид не арыхихьинваьлид падежмыд кIалыбыр къурмиш гьаъади, гьа суффикс дегиш йишир -ды ахир хъеевир джуды джыкды кIалыб -ваьл ишлемиш гьаъара, месела, бытIравалды — бытIраваьлире, бытIраваьлид, бытIраваьлис, бытIраваьлихьван, бытIраваьлихъаъ; хъыгынвалды — хъыгынваьлире, хъыгынваьлид, хъыгынваьлис, хъыгынваьлихьван, хъыгынваьлихъаъ; шувалды — шуваьлире, шуваьлид, шуваьлис, шуваьлихьван, шуваьлихъаъ.
26. Балаваьлид кьадарди -быр ахир хъуд существительныймыра эргатив падежаала каьчIур мадды падежмыд ки кIалыбыр къурмиш гьаъади -быр ахире ад -б- игъивир -м- ишлемиш ваъара, месела, хьехъбыр — хьехьимыра, хьехьимыд, хьехьимыс, хьехьимыхьван, хьехьимыхъаъ; бербыр — бермыра, бермыд, бермыс, бермыхьван, бермыхъаъ ва мдб.
27. СабаIгьзи кьуIнды слогаклаьаь ибаратды существительныймыра Балаваьлид кьадардид кIалыб къурмиш гьаъади, джухьды куьке ад ачыхды сес игьивере. Мисед кардыхда чIилды гьилиме редукцие рухьура. Редукциедид дараджибыр джурадбыр руъура:
а) сиене ачыхды сесед руъура, яни куьке ад ачыхды сес бирданна игъивилхьвара, месела:
текваьлид кьадар балаваьлид кьадар
убул убле
выгIыл выгIле
убур убрабыр
выгъыр выгьре
мытыл мытле
лукьун лукънумар;
б) сесед ериед руъура, яни сесед усул дегиш вуруъура, ваяки ачыхды сесед ериндире джихда -й сес хъуд мадды ачыхды сес магьлим вуруъура, месела: тыла – тылыймар, хыных – хынимер, деве – девиймар, фере – фериймар, дана – даныймар ва мдб.
28. Вирд виъидкал, кьуIнды слогаклаьаь ибаратды существительныймыра эргатив не мадды падежмыд кIалыбыр къурмиш гьаъади, ачыхды сес йыкьаIaI игъивере, месела: шурук – шуркура, шуркуд, шуркус, шуркухьван, шуркухъаъ; гьугъал – гьугълара, гьугълад, гьугълас, гьугълахьван, гьугълахъаъ ва мдб.
29. Текваьлид кьадарди, именительный падеж -б хIaIрфaхьван лаабтIуд дурумыра, балаваьлид кьадардид именительный падежед не мадды падежмыд кIалыбыр -быр ахирехьван къурмиш гьаъади, гьамма кьуIнды б хIaIрфмыхъаъ текды са кирхьире, месела: гъваб – гъвабыр, куб – кубыр, раб – рабыр, руб – рубыр, сылаб – сылабыр, уб – убыр, тIыб – тIыбыр, хьеб – хьебыр, шаб – шабыр ва мдб.
Элаа гьухьуд къайде п, пI хaIрфмыхьван лаабтIуд гафмыс ки хаc руъура, месела: гап – гапыр, куп – купыр, туп – тупыр, xynI – хупIыр ва мдб.
Амма: преверб — преверббыр
30. СабаIгьзи существительныймыра эргативед падежед кIалба маIгьлим вуруъуд ачых дишды сес -р-, мадды падежмыд кIалыбыр къурмиш гьаъади, игъивере, месела: хал – хaлыра, халды, халыс, халыхьван, халыхъаъ; си – сирире, сирды, сирис, сирыхьван, сирыхъаъ.

Прилагательныйбыр
31. Прилагательныйбыр, джваьр ачых гьаъад гафмыд улихьде гине ишлемиш гьаъадбыр йиъи, месела: ирды бычI, шилды укъ, дирид эдеми, халды хIaIйван, тезед хъыв, мыкьды хьед, телесыхды гьалгын, ублид гьулхъунбыр ва мдб.
32. Существительныймыхьван ишлемиш гьаъад прилагательныймыхда грамматикадид классмыд на балаваьлид кьадардид калабыр руъуд диш, месела, бытIрад гада, бытIрад рыш, бытIрад йыван, бытIрад макьам; бытIрад гадыер, бытIрад рышбаь, бытIрад йыванар, бытIрад макьамбыр ва мдб.
33. Джваьшыхда къилзи маIгьна ад кьуIнды бынымыклаьаь ибаратды чутды прилагательныйбыр кирхьеди, гьаммыд арыди дефис ивере, месела: писды-мыкьды, кIаъды-кьухьды, гъыIрды-чIурды, камды-кесды ва мдб.
34. Эгер прилагательныйбыр джваьр ачых гьаъад гафмыд джыбра хъуна ишлемиш гьаъади, яни гьабыр составной сказуемыймыд дуруд пайиндид ериндыы ишлемиш гьаъади, глаголад пайинди дуруд грамматикадид классад на кьадардид кIалбыд лышанбыр маIгьлим руъура. Гьадыыла гъайри балаваьлид кьадарди прилагательныйе ки гьа кьадардид лышан маIгьлим руъура, месела: хыных йыхды йиъи, рыш йыхды риъи, тыла йыхды виъи, ранг йыхды йиъи; хынимер ихьды диъи, рангбыр ихьды йиъи.
35. Эгер прилагательныйбыр кьилзине ишлемиш гьаъара йишихьна, гьабыр существительныйбыр кал падежмыы дегиш руъура, месела, шилды – шилдыдире, шилдыдид, шилдыдис, шилдыдыхьван, шилдыдыхъаъ; усуд – усудире, усудид, усудис, усудыхьван, усудыхъаъ; дидды – диддыдире, диддыдид, диддыдис, диддыдыхьван, диддыдыхъаъ ва мдб.
36. Урус чIилаа лешуд сабaIгьзи прилагательныйбыр рутул чIиле выгIылнийды джинсди ана, яни сахьусды дуруд класса ана, ишлемиш гьаъара, месела: коммерческий тукан, избирательный комиссие, государственный Совет ва мдб.
37. Глаголмыклаьаь йишид прилагательныймыра дуруд классмыд на кьадардид джуравалды гьувга ваъара, месела: I кл. гьархыд, йешед; II кл. гьархыд, решед; III кл. гъабхыд, вешед; IV кл. гъадхыд, йешед; гьадхыд, дешед.

Местоимениебыр дуьзене кихьин
Личный местоимениебыр
38. Хьесымад, яни личный местоимениебыр именительный падеже мисе кирхьере: зы, вы, йе, гьа, ваь.
Эргатив падеже сахьусды на кьваIдхьусды хьесымад текваьлид кьадардыы местоимениемыра джухьды куьке ад ачыхды сес дегиш ваъара, месела: за, ва; балаваьлид кьадардид местоимениемыра эргатив падеже ки именительный падежед калды кIалыб yxyIpe, месела: йе, ваь.
Родительный падеже гьаммыхда мисед кIалыбыр руъура: изды, выды, гьанийды, ихъды, выхъды, гьабишды.
Дательный падеже хьесымад местоименимыхда руъуд кIалыбыр миседбыр и: зас, вас, гьанийис, йес, ваьс, гьабишис.
Ми местоимениемыд сытIахаваьлид падежед кIалыбыр кирхьед саягъ мисед йиъи: захьван, вахьван, гьанийихьван, ехьван, ваьхьван, гьабишихьван.
Арыхинваьлид падеже хьесымад местоимениемыд кIалыбыр мисе кирхьере: захъаъ, вахъаъ, гьанийихъаъ, ехъаъ, ваьхъаъ, гьабишихъаъ.
Хьибыдхьусды хьесымад местоимениедид балаваьлид кIалыб джуды текваьлид кьадардид кIалбыхда -быр ахир хъихъивир арыди гыргад и: месела: гьабыр.
39. Хъургъунваьлид, яни возвратный местоимениебыр къурмиш гьаъади классмыд тафыватмыд формант гафмыд кьуле ишлемиш гьыъыр кирхьере, месела, I кл. выдж, II кл. ридж, III кл. видж, IУ кл. йидж. Падежмыы дегиш руъуди сахьусды грамматикадид клаccад хъургъунваьлид местоимениемыд кIалыбыр мадды классмыд местоимениемыд кIалыбырмыс къаншара лубзура, месела: им. п. выдж, эрг. п. I кл. джу — II, III, IV кл. джи; род. п. I кл джуды — II, III, IV кл. джиды; дат. п. I кл. джус — II, III, IV кл. джис ва мдб.
40. Ишарадид, яни указательный местоимениебыр падежмыы дегиш прилагательныйбыр кал руъура. Именительный падеже гьаммыра грамматикадид классмыд джуравалды маIгьлим ваъар диш. Ишарадид местоимениемыд чапды падежмыд кIалыбыр гьаммыра гьaгва гьаъад инсанар на инсанар дишды кардымыыла асыллына къурмиш гьаъара.
Ишарадид местоимениемыра инсанар гьадгва даъади чапды падежмыд кIалыбыр именительный падежед кIалбыхда кьилзи -ний формант джыбра хъихъийир къурмиш гьаъара. Ишарадид местоимениебыр кьваIдхьусды склонениедид къайдыдыхьван падежмыы дегиш руъура, месела: текваьлид кьадар I-II классбыр инсанар гьадгва даъадбыр — ми, миние, минийды, минийис, минийихъван, минийихъаъ. Инсанар дишды кардымыд кIалыбыр именительный падежахда ачых дишды сес -д- хъихъивир къурмиш гьаъара, месела: ми мидире, мидид, мидис, мидыхъваи, мидыхъаъ.
Балаваьлид кьадарди ки ишарадид местоимениебыр инсанар на инсанар дишды карбыр гуьзет гьыъыр падежмыы дегиш руъура, месела: инсанар — мибыр, мибише, мибишды, мибишис, мибишихьван, мибишихъаъ; инсанар дишды карбыр — мибыр, миммыра, миммыд, миммыс, миммыхьван, миммыхъаъ.
41. Суалад местоимениебыр выш, шыв падежмыы дегиш руъуди, гьаммыд именительный падежед куьк дегиш вуруъура. Ми местоимениебыр ки кьваIдхьусды склонениедыхьван разине падежмыы дегиш руъура, месела: выш — гьал, гьалды, гьалыс, гьалыхьван, гьалыхъаъ; шыв — гьидире, гьидид, гьидис, гьидихьван, гьидихъаъ.
42. Хусусиваьлид, яни притяжательный местоимениемыд ераа хьесымад на ишарадид местоимениемыд родительный падежед кIалыбыр ишлемиш гьаъара, месела: изды, выды, гьанийды, ихьды, выхьды, джухьды, джуды, джиды, минийды, тинийды, мидид, гьадид, тиндид.
43. Определение кал ишлемиш гьаъади, хусусиваьлид местоимениебыр падежмыы дегиш руъурдиш, месела: изды дур, изды дурура, изды дуруд, изды дурус, изды дурухьван, изды дурухъаъ ва мдб. Джураaна ишлемиш гьаъади ми местоимениебыр падежмыы дегиш, прилагательныйбыр кал, руъура, месела: I-II классбыр — изды, издыние, издынийды, издынийис ва мдб.; III-IV классбыр — изды, издыдире, издыдид, издыдис ва мдб.

(Продолжение в следует.)