(Начало в 18 номере.)
Зы бахтдидаа йишир а
Гьац1арама вас, Сыназыр,
Балад карбыр юкьа1 и зас.
Гьалда выси изды гьа1рзе,
Зы бала бахтсыз йишир а.
Уджуумыы зы маа хъу1гъу1рдиш,
Гьаммыклаа зас куьмег адиш.
Ми кардид сир зас гьац1ырдиш,
Йик1ид ядал зас йишир а.Гагь банымыы лирхьур а зы,
Гагь аранде ирхьур а зы,
Гагь фикирдик кирхьур а зы,
Йидкьыд йыгъ лет1ес джишир а.
Мыс бегьем викис ми базар,
Шудаъ йик1ис кывыс азар,
Ва1 йихьаъ, Сыназырабыр,
Ми дур лет1ес гьеч джишир а.
Шахта-баба
Шахта-баба, йиз-баба,
Кьа1сды гьа1йасыз баба,
Мыкь-баба, аяз баба,
Зулумкар къаммаз баба.
Джуды туп-джаба хана,
Хыле ки къилце хана,
Банад кьулуу йиркьыр а,
Фикир ваъар сукьур а.
Йишир аний выдж къизмиш,
Ишды ма1гьсил, яр-йемиш,
Пыч гьаъавын бадаана,
Сивче авын бадаана.
Амыр авъыра гыблис,
Аргвара кьу1нди улис,
Ха1л удхара, ц1ай рапар,
Вылц1ара сагъна, запас.
Гьыъыр аний джу гьазыр,
Хабардардиш, Сыназыр!
Мид вахт виъи хумухун,
Мываъ йаа умуд.
Къилце хылаа лаат1ухьна,
Йиз джилимыы са1ч1ухьне,
Сада хьур къирав йидкьыр,
Рузи, мейвабыр лыхьыр.
Рыхьды вазырды за1гьмет,
Сиъин руъуси хылаа,
Га1шне адгаси хьели!
* * *
Гьамыъ е-ва1, юлдашер,
Гьу1рметли за1гьметкешер,
Йигганийды йиггад дид,
Бышды,быркьы1д, инвалид.
Джегьил я кьа1сды джухьур,
Сиенебыр садана дыхьыр,
Сиенебыр ихьды магьасул, мейве,
Йагьмиш гьавынийис йе-ва1.
Дыкьа, ваъас гьа1ракат!
Гьад гьа банаа гьаркасдиш,
Дамах ваъар аркасдиш,
Бегедене йикьас хьед.
Шахта-баба йикис хьед,
Палчикьек выдж ар кирхьур,
Хьесымаа кьырыш либхьур,
Хьесымаа кьырыш либхьур.
Са суруула вишир шаб,
Йикис беъэре гьа1заб,
Йишир гьааса бейабыр,
Хъу1гьу1си кьа1сды хъампыр!
ТембелЕс
Луза, джан дух, вы ма1гъв тембел,
Тембелед кар йикис энгел,
Век1егьене ва ваъ кьыле,
Ваклаа йикис йыхды илсан!
Илимдиклаа вы мийич1 кьат1,
Вахт йибкьыр а, вы луза лаъ!
Илим виъи видж са чирагъ,
Гемеэве кьул, йикис пашмал!
Луза, рых к1ыбди мехьтебе,
Къуллух ваъ изды метлебдис,
А1гъа1ч1 вы са мертебедис,
Ахир-джыбыр викис йыха!
Джар на кьалам ва леш хыле,
Рухьуд ч1елбыр ва леш кьуле,
Кьыле джывыъыхьна кьулаа,
Зы кал, вы ки пашмал йикис!
Гьамыъ а гьа1р му1къа1 мехьтеб,
Гьаъ вас гъигъды, деринды диб,
Къазамиш ваъ илим, эдеб,
Йикис ваклаа гьа1лим-Лукьман!
Ва Ленинды васи луьвшур,
Ваъ кьыле быт1рана ка1ч1ур,
Къуллухбыр гьаъ ва ватандис,
Вас гьа1р са кар йикис майдан!
1927 г.
Изды яр
Услаала гвадырды шарак,
Хылабыр — гъы1дилды ба1мба1к,
Т1илябыр — ва гьухьус, — ма1къа1къ,
Шудаъ дамахбыр ха вада!
Гвадырды улабыр йиъи,
Гъу1дирды йуруш хад риъи,
Ч1елбыр шириндыбыр йиъи,
Билбилед ухджер изды яр!
Фикир, фагьам, гьакьал дерин,
Лалгади — сес ширин-ширин,
Хьесым гьеч гьаъардиш серин,
Нур вылц1ад лампа, изды яр!
Вышбыр лы1хды текне йиъи,
Арзуман са йалав виъи,
Аа сукьуд вахт гьа1йухь виъи,
Йик1ис хъыргад гьаджаргур яр!
Гьа1р са кардиклаа зас куьмег,
Йик1е инсаф ад, гьай мелек,
Ц1ийлапан кал риъи зарак,
Ц1ире кал, зы гьулхьад, гьай яр!
1942 г.
РАМАЗАНОВ НУРАIМАIД
Рамазанов Нура1ма1д — ми дур мыха1бишис бала йихана гьац1ара, бала йик1ис хушды, гирамигды дур йиъи.
Нура1ма1д 1900 сыда Мыха1 касиб ха1бахъа1нед хизынди гьухуд йиъи. Гьа1шыкь — дуьнйадиклаа хабар ад, гьидыд га кьуле ад эдеми йиъий. Каълаа хъуъ га1ш, мыкь гьувгуд хыных, 1917 сыда, революцийедикляа хабар вишид ка, сахьусды комсомола эч1ур, 1927 сыда, партийеди агъу1ре. Буйнакск шегьерди йыхьыр, секретарешды ячейкадид къухьды йишири. 1930-33 сыдырма сельсоветед седри йишири, хьели мешебегва1ле гвалах выъыри. Мыха1 «Ковровая артель» ачых выъыйне, джуклаа седри гьыъыри. 1936 сыда Нура1ма1де юкьды вазырды библиотекарешды курсбыр лаат1ур, библиотекарьва1ле гвалах выъыри.
Балад гвалахбыр дегиш гьыъыри гьа1шыкьара, амма бегемиш секки вишир диш, гьадыла 1943 сыда Магьа1чкъалдид совпартшколади йихьыри кьыле ваъас, гьис хьуйне кьыле выъыны йик1 гьай. К1аъла хъуъ зийим ад хыных, джуды шиъирбыр кихьис йе вахт, йе образование адишне, гьаммы гъукур диш, йе кьыле ваъас, йе йик1 гъад гвалах ваъас (магьа1лимвалды) аджыгыд гьа1шыкьара бала четинды гьу1мир кечмиш выъыри, амма га1шус гьадида йишир диш: касибва1лире гьа1шыкьак азадва1лид зурбад ру1гь кийири. Ми ру1гь ки намус, гъийрат, адалат бадана ишлемиш гьаъад яракь йишири.
Нура1ма1де шиъирбыр хыныхна кирхьере ква1ч1ури, амма гьанийе, мадды гьа1шыкьаше ка, чугур хыле лювшур, мукъа1-мукъа1 гыйгъырдиший, я джуды ч1елбыр титрадмык кирхьердиший (гьадыыла и гьанийды баласды шиъирбыр еде ахъджыргад). Гьанийе фикир шиъирмыхьван ваъарай, илсанашихьван джамагьа1тдихьван шиъирмыхьван гьалгарай.
Лап хыныхна, 14 сен йишийне, Нура1ма1де «Галаг» рухьуд шиъир кихьири. Гьаламат руъура, шууна к1аъды хынхыс гьу1мир гьадухъун йыхана вац1арди. Шиъирдыхда гадкъас:
Гьа1ммише чулди чубан и,
Гa1шере йикьисды джан и,
— рухьура к1аъды гьа1шыкьара. Ми джаргыма йес гьац1ара руъура, шудаъ ми хынхыс гьу1мир умудсыз виъиди. К1аъла хъуъ выъыд ха1бахъа1нва1лире гьанийс т1а1биат на гьа1р йигъа ваъад загьметдид кьимет йихана вац1ара выъыри.
Га1ш-мыкь гьувгуд, кьулу йыгьбыр бала йидкьыд гьашыкьара джуды сахьусды шиъирбыр гьу1мирдид четинваликла, га1шеклаа, мыкьыклаа кихьир абыр йиъи. Гьанийе джуды шиъирма илсындид гьа1л-агьвал, намуслувал, дуланаджагъ, загьмет, абадды умудбыр, джуды на джуды халкьдид дердбыр, мырадбыр ачых гьаъара.
Шиъирбыр Нура1ма1дис гьу1мирдид гьакьал ачых ваъад яракь йиъий. Йе лаъана гьухьуд ка, Нура1ма1де бала четинды гьу1мир кечмиш выъыри, амма Совет гьу1кимет йишид гедеэне, шадды йыгьырмы инамиш йишид гьашыкьад шиъирма ки бала ээкед дегишвалдыбыр руьура. Эгер мидыла хьурагине гьанийды пеше гьазийетмыкляа гьалгын йиъийнакун, гьамыъ гьанийикляа ц1инды уьлкуьдид дур на кар лаъ келъэд къагьриман руъура. Гьа ми шадды йыгъырмыс бахш гьыъыр а гьа1шыкьара джуды «Сайирес сывымы эгъдиъ, рышба1», «Ришиймар джан», «Дагьыстан», «Билбил» шиъирбыр. Гьашыкьас ми гьу1кимет к1аъды хынхыс ц1инене гьувгуд дуьнйа ка гьувгура. Амма са вахтинди ки гьа1шыкьара тек са йыхды гьу1мирдикла кирхьердиший. Гьанийс бала йихана гьагвара, шууна са-сад гьу1киметед гвалаха гъадбише джва1р дагулвалдыбыр гьаъарайди. Ми гвалахбыр гьанийе гьагва гьаъара джуды «Архалух», «Гьай аман» шиъирма.
Илсанашды бедбахтвалире, зегьметчийед кьулу гъад гьазабырмыра Нура1ма1дис ээкед аджыгъ ливири. Ми аджыгъ гьашыкьад сатирический шиъирма ашкара вуруъура. Гьанийс эдемийер бала хъыдгарай, гьеч сынийе сынийис гудж-бас, джурба-джура инсафсызвалды выъыр йигардиший. Гьадыла гьа1шыкьара кьухьдыбишды гьакьсызвалды, са-садбишик кид угърид хасийетбыр джуды на1гьнима гьагва гьаъара.
«Архалух» рухьуд шиъир кихьир а гьашыкьара шууна гьу1киметере касибешис куьмег гьыъын бадана сигыр ад парчебыр райкумаше, мадды мукъу1д кьухьдыбише джва1ршис пай гьыъыр, касибешис джывыдиклады ииъи. Нура1ма1де рухьура:
Парче выдкал дуьзене йихьаъ,
Халилды Рамазан гийхьаъ.
Райкумашис т1ат1ал гьихьаъ,
Джан архалух, джан архалух!..
Ми шиъирди йес гьагвара, шууна гьа1шыкьара гьакьсызвалдыбыр, кьухьдыбишила гич1 джывыъыр, дур сырха1ре йиъид-йиъидка рухьура.
“Гьай аман!” рухьуд шиъир гьа1шыкьара къумшийед хал гьат1уд сырыхчийекляа кихьир ад йиъи:
Руха1л гьаъас хъыхьыр Семед,
Халыс йишири ку сенед,
Гьай аман!
Хьура гаарч1ур барчи Ханум,
Ханзда риъи халды кьанун,
Гьай аман!
Ми-тинбыр гушага ихьаъ,
Джеминатды йыкьа1 лихьаъ,
Гьай аман!
Илсанашды бедбахтвалды, эдемийед ламыссызвалды, утамиш джишинвалды гьувгуйне, гьашыкьада киджихьис мисед кардымыкла руъур диш. Совет гьу1кимет джанде арзуман ана йик1е нур ана, шадна кьабыл гьыъыд Нура1ма1д гьеч рази диш са карды у: хьурагине ки ламыс, йик1ид темизвалды джавац1ад илсанар гьамыъ дыхьыр мыхьчебахьван, гьа1малдыхьван партийеди эч1ур маа кьухьды гвалахбыр гьаъара, илсанишис гудж-басбыр гьаъара. Гьаасабишихда гьашыкьара хъилт1ере сатирадид на1гьнибыр. Гьадыла и гьашыкь сийене халкьдис хъыгад. Нура1ма1дыхда Лалаъанад хьед ка темизды муьгьуббетдиклады шиъирбыр ки ани йиъи:
Аязбыр ад джан дере,
Гьы1лдид вахт — быч1ид дере.
Первани ка гьурхьури,
Гьа1зиз ярад дердере.
“Захда гарахъ” рухьуд шиъирди гьа1шыкьара джуды гуьзеледе рухьура:
Са ч1ел гьухьуси за вада,
Захда гарахъ, захда гарахъ,
Гьурхьа маъна етим гада,
Захда гарахъ, захда гарахъ!
Гьа1шыкьад гуьзел “гвадырды улабыр ад”, “инджи, лалийед сылабыр ад”, «адиш джила идды емиш” — мисед ч1елбыр ишлемиш гьаъара Нура1ма1де, джуды ярад быт1равалды гьувга выъын бадана.
Сийене восточный гьашыкьаша ка, Н1ура1ма1де ки джуды хийалбыр билбилес гьаъара, тиндида куьмег йагьа1ре:
Гьа1р йа1ква1хьван быч1 гъад багьда,
Ва ки йихьаъ, за ки, билбил.
Зы са рухьуд гьа1шыкь йиъи,
Хивий захьван ва ки, билбил!
Гьа1шыкьас билбилед ки, джуду ка, язухъ йиъи, гьис хъуйне, билбил ки выдж ка дердере дели-дивана вишир ад виъи:
Шив дихь билбилед дерди-гьам,
Агь-агьузар ваъад муддам.
Хыла сигыр багь на быстан,
Са быч1ыы у джан выд, билбил!
— рухьура гьа1шыкьара джуду мадды “Билбил” рухьуд шиъирди.
Бала ахтармиш гьыъыри Нура1ма1де гьакь, инсанийетвалды, намус, амма гьеч ми карбыр агыр адиш гьа1шыкьада. Эхир Мыха1 ми гьакьсызва1лила бизар йиишр, агъа1чур Магьарамкентди руъура, амма джуды накьудихда, банымыхда, сывымыхда ул хъуд гьашыкьас миди едере руъура, гукас джишир, ма хъургъур Мыха1 хъу1гъу1ре. Миди ки ма гъилы лихъджирхьур, больницади гьа1шыкь 1970 сыда кечмиш руъура.
Ришиймар джан
Ва1с изды миштуллугъ и,
Мыйедхьусды мартад йыгъ и.
Зулумбыр терг гьыъыд,
Хьыле аазад дыъыд.
Ва1с илсанвалды выд,
Ришиймар джан, джан.
Bal, ришиймар, уьлихьде,
Гий зулумад хылихьде,
Гьамыъ диъи ва1 аазад,
Вишир а йик1ид мырад,
Мыйедхьусды йыгьа мартад,
Ришиймар джан, джан.
Йик1иы хъывга эвелды вахт,
Йибкьыри ку вухьды вахт!
Гьамыъ ваъара ва1 кьыле,
Кьалам ливше ва1 хыле,
Вите е-ва1 мехьтебе,
Ришиймар джан, джан.
Куьуьнед гьа1дат, гьа1малбыр,
Ва1кляа гьаъарай малбыр,
Муддам ай ва1 яса,
Джыгад гадийес са-са,
Дывылц1арай маса,
Ришиймар джан, джан.
Фатима ИБРАГИМОВА
