(Начало в 17 номере.)

МАЛЛА ТУРАБ

ХVIII эсирдис Быджед му1кьа1 гьухуд йиъи. Гьанийды гьухьуд на йикьид сенбыр дуьзене сада гьац1ыр адиш. Малла Тураб, рухьура е далгыд кьа1сды-кьухьдибише, йиъий грамота вац1ад эдеми. Гьанийс гьа1раб ч1ел йыхана вац1арай, гьа ч1илыыла кьыле гьаъарай, кирхьерей. Гьадыыла савайинди, мукьу1д хынимешис ки кихьис, кьыле гьаъас xalp гьаъарай.Малла Тураб йиъий гьа1лим. Гьадыыла савайинди, йиъий йыхды шаир. Гьанийе джуды шиъирма гьагва гьаъарай дуьзене, йиъид ка яшайиш халкьдид, джуды накьудикла, ч1ирикла- ч1ыкыкла, гьаммыд гуьрчеква1ликла кихьир абыр йиъи.
Малла Тураба илсанашды ихтилатмыс, рухьуд-хъурухьудмыс убур рыхы1рдиший. Выдж джухьван гьалгара гыйгьа1рей кучима, ры1къма. Нахчирмыхьван, хукумыхьван на быч1имыхьван гьалгарай гьа1шыкь, гьис хьуйне илсанар гьанийды залилды йик1ид не темизды фикирмыд кьуле идирхьвардиший. Гьа1шыкь йыхьыр банымы, сывымы джуды шиъирбыр кьыле гьаъарай, на1гьнибыр гьаъарай. Гьаасад кардимыд бадана, Малла Турабыхда «гьакьалдида камды» йиъи хьур Быдже дур-ун ийир ай.
Сийене шаирер ка, Тураб ки быт1рава1лы йик1 гъад йиъий. Сада минийс гьац1ыйне, минийе ээкед да1гьви-къал ивере. Амма минийды на1гьнимыд ун йишид рышес Малла Тураб ки бала бегемиш руъура. Мибишды муьгьу1ббетдид деринвалды, мибише саъад навгьбыр гьагуйне, мукъу1д кьа1сды-кьухьдибише йидкьыр дидихьде миннет ваъара. Эхир дид ки рази руъура.
Шадна, гуямишне Малла Тураб руъура Азербайджана джуды сусус валыгмар на т1ыбаа1л лювшус. Лазимды валыг, чалыг лешур хала хъиъиди, гьа1шыкьас мукъу1де лехъеркьад геде са ц1инды сыр гьабгура. Минийды йик1ис хабар вуруъура ми сыр джуды севгилийед йиъид. Гьа1пкабыр аа сихьир, сыры йыхьыр мисед на1гьни гьаъара:
Гьай захьван дуст ришид джегьил невджеван,
Йихьаъ, Мункире, Накире вада шыв хьури?
Гакъас, шууна кечмиш вишири гьакьдид дивана,
Йихьаъ, Мункир, Накире вада шыв хьури?

Муьгьу1ббетдид йалавара гьуьдхьур а.
«Агь, аман» — хьур, джанде ад йик1 гьудхьур а.
Тураб и зы, йиркьыр а зы, са суал а,
Йихьаъ, джан дуст, Мункир, Накире вада шыв хьури?..
Гьа1шыкь Турабды шиъирбыр я лийкьыр адиш. Гьанийды китабыр ад лакь (Быджед Малла Аслан-дайире выъыд хабар) джуду халды падвала абгыр, китабыр, хылид хат1быр сичир, пыл йишир едаа кьыле гьаъас йиширдиш. Амма Малла Турабды дур са Дагъыстанди ваъ, Азербайджанди ки баладбишис гьац1ара. Гьанийды шиъирбыр ахтармиш гьыъыр гьахъагун – ихьды бырдж йиъи.

***

Гьа1кимешды гьа1ким и вы,
Иллагьи, вакляа и йикисды куьмег.
Ад гьамдыхда са гунагь, са шак,
Иллагьи, вакляа и йикисды куьмег.

Гьагухь, сир вынийды вишихь миз къуру,
Гьагухь, гьа1л вай йишихь, улабыр къуру.
Фитнекарас, чугъулчийес балыйед вац1ыхь дерд,
Иллагьи, вакляа и йикисды куьмег.

Йыхды на писды са йишихь, амин,
Заалым, зулумкар тарг йишихь, амин,
Иран джегьеллемди тарг дишихь, амин,
Иллагьи, вакла и йикисды куьмег.

Тураба рухьура, гьа1йа вишихь хьесыма,
Гьа1р сынийда гакъас джугъу1д муъминешды хьесыма,
Агырдиш зас куьмег, вац1ырдиш ку ч1ел,
Иллагьи, вакла зас йиший куьмег!

Сир вынийды вишихь миз къуру,
Гьагухь, гьа1л вай йишихь, улабыр къуру,
Фитнекарас, чугьулчиййес балыйед вац1ыхь дерд,
Иллагьи, вакляа и йикисды куьмег.

Йыхды на писды са йишихь, амин,
Заалым, зулумкар таргйишихь, амин,
Иран джегьеллемди тарг дишихь, амин,
Иллагьи, вакляа и йикисды куьмег.

Тураба рухьура, гьа1йа вишихь хьесыма,
Гьа1р сынийда гакъас джугъу1д муъминешды хьесыма,
Агырдиш зас куьмег, вац1ырдиш ку ч1ел.
Иллагьи, вакла зас йиший куьмег!

ШИНАЗ ЭЗЕРЧИ
Шиназ Эзерчи (Гаджиев Эзерчи Серкерович) 1887-хьусды сыда Сыназыра му1къа1 гьухуд йиъи. Эзерчид дид Сыназырад му1къу1д кьухьды йиъий. Гьа йыхана гьа1раб ч1ел вац1ад эдеми йиъий. Джуды му1къыы1 йик1 бала гьана, лакьаб «Шиназ» кьабыл гьыьыд йиъи. К1аъды Эзерчис, мадды джуды таймашихьван сыт1ана, джуды диддаа на му1къа1 ад маллыйшдаа гьа1рабаала на туьркяла кьыле гьаъас, кихьис xalp йишири.
Эзерчис ми дуьнйады гьаджагвуд шывга мадиш. К1аъды хыныхна, минийды нин рикьир, диде мадды къари хъараъара. Хынхыд кьулу минийе балад белабыр гыргара. К1аъла хъуъ шиъирмы йик1 гьад хыных, ми гьа1ммише кихьинбыр гьаъара гьилига дагул руъурай, амма джурхуд нинис йигарай хынхыра халды гвалахбыр гьыъыр, куьмегбыр гьыъыр. Бала зийим ад, шиъирмы йик1 гьад хынхыра, гьалысна гьагва джыъыр, йываъшене ка сахьусды шиъирбыр кирхьере кагъу1ре. Бала кихьинмы гъукур а хьур, минийды джурхуд нине Серкер дидис фитнебыр гьаъара. Хъа1л либкьыр, диде ми хала гъаъ игъийере. Ми вахтинди гьа1шыкьара «Сыназырады йиъи зы», «Шуба1», «Хъикисдиш задаа» ва мадды шиъирбыр кирхьере:
Зы диде халаа игъийир а,
Кивхьис гьа1рза руъур диш зада,
Рыкъа1 зазбыр т1елзир а,
Хала хъу1гъу1с йик1исдиш задаа,
-рухьура гьа1шыкьара джуды шиъирма.
Гьац1арамыхь вас, Сыназыр,
Балад карбыр юкьа1 и зас.
Гьалда выси изды гьа1рзе,
Зы бала бахтсыз йишир а,
-хьур гьа1шыкьара джуды йик1 гьад мукъу1с заари ваъара.
Гагь банымы лирхьур а зы,
Гагь аранди ирхьур а зы.
Гагь фикирдик кирхьур а зы,
Йидкьыд йыгъ лет1ес джишир а.
Мисе кирхьере гьа1шыкьара джуды «Зы бахтдидаа йишир а» рухьуд шиъирди. Выдж халдидаа йишир ад джигьил гадыйеда ми кар гьеч лет1ес джишир, гагь му1кьу1с, гагь му1къу1бишис шагыйет гьаъара, мибишда куьмег ягьа1ре:
Дыкьа не, йихьаъ ва1 дидде,
Инсаф выъый джуды хынхыс.
За ва1хьде миннет ваъара,
Куьмег ви зас, гьай джан шуба1! –
рухьура гьа1шыкьара. Эзерчис гьац1ара, джус Сыназырад му1къ адишды джигиди шадвалды ывгасдиш, гьадыыла джуду умуд ки му1къу1к не му1къу1бишик кивере. 26-27 сен йишид джигьил гада йиъине, минийс Совет гьуькимет гъилы ливирхьвара ад ка гьагвара. Бала четинвалдыбыр гьагуд, гьидид га кьуле ад джигьил гада, йыхана зийим ад, кихьис, кьыле гьаъас ки гьац1ад, минийе ц1инды гьуькумет бала шадана кьабыл гьаъара, шадды шиъирбыр кирхьере:
Гьамыъ е-ва1, юлдашер,
Гьурметли зегьметкешер,
Джегьил я кьа1сды джухьур,
Сиъинбыр садана дыхьыр,
Дыкьа, ваъас гьаракат,
Ар выкыркас баракат!
Ми шиъирма йес гьагвара, шудаъ шаирес умуд киди ц1инды гьукуьметек.
Тек йик1 шадды вахтинди кихьис йикиси мисед шиъирбыр:
Гьакьал вылц1ад гай,
Халды лаха ц1ай,
Самывара чай,
Шудаъ йыха и!

Гъырчехъанас — гьы1р,
Руху1хъанас — xylp,
Гьа1шыкьас — чугур,
Шудаъ йыха и!
-рухьура шадды гьашыкьара джуду «Шыв йыха йиъи!» рухьуд шиъирди. Гьа1шыкьад сахьусды шадвалды виъи гьамыъ хынимешде кьыле ваъас вын. Эзерчире хынимешде рухьура:
Илимдиклаа вы мийич1 кьат1,
Вахт йибкьыр а, вы луза лаъ!
Илим виъи видж са чирагъ,
Гемееве къул, йикис пашмал!
Джар на кьалам ва леш хыле,
Рухьуд ч1елбыр ва леш кьуле,
Кьыле джывыъыхьвна кьулаа,
Зы кал вы ки пашмал йикиси!
-мисе кирхьерс гьа1шыкьара джуды «Тембелес» рухьуд шиъирди.
Къаадхьусды сыдырма му1къма магьа1лим адишды вахт виъий, гьис хьуйне кьыле выъыд илсанар ц1ам диъий. Ми четинвалдыбыр гьагуйне, шаирес ки ми кардик джуды пай кивис йыгара йишири. Кихьинбыр йыхана гьац1ад, ми йыхьыр, мехьтебед рак ачых гьыъыр, хынимешды уьлуьхьде лузури. Ми йыгьаала хъуъ гьанийс магьа1лимвалды лап сахьусды йик1 гъад гвалах на гьувгури, гьадыыла 1929 сыда Темирхан-Шуруди йыхьыр саъды классмыд магьа1лимвале кьыле выъыри. Хъиркьыр, джуды йик1 гъад Сыназыра ки, мадды бейде хад му1къма ки гвалах выъыри.
Эзерчи, йыхды тербийечи йиъид ка, лап йыхды маслаа1тчи ки йиъий. Бала темизды йик1 ад эдеми, гьанийе илсанар мысга маннийс хайир гьаъас xalp даъарай, гьадыыла выдж ки илсанашис бала йик1ис хуш йиъий. Магьа1лимвалды ваъанакун ки, Эзерчире кихьинбыр аа сирхьер диш. Джуды ч1илыыла игъийис джугъу1д шиъирбыр, шаирере кирхьере лезги, туьрк, гьа1раб ч1илыыла. Амма 1928 сыда Магьа1чкъалыды лезги ч1илыыла, туьрк ч1илыыла газетбыр — «Ц1ийи дуьнйа» (Ц1инды дуьнйа), «Къызыл чубан» игъидхьури. Ми газетмыра вылц1ара ра1хъ Эзерчид шиъирмыс. Гьамыъ Эзерчи гьац1ара руъура сийене Дагъыстандис.
Эзерчид шиъирбыр джурба-джур тематикадидбыр йиъи. К1аъна, джигьилне баласды джуды гьу1мирдиклаа кирхьенакун, сен-сыдыыла темабыр дегиш руъура. Совет гьу1киметеклаа, армийедиклаа, халкьдид дуланаджагьаклаа, ва мадды темадиклаа балад шиъирбыр кихьир а. Муьгьуббетдид шиъирмыклаа джадалгас ки гьеч йикис диш. «Вы изды гьу1мир» рухьуд шиъирди, гьа1шыкьара мисе рухьура:
Ву изды гуьзелды джийран,
Вуды улабас зы къурбан.
Вахьван джалгыр йикисдиш,
Ву гьаджаргур йикисдиш!
Мадды шиъирди — «Изды яр» — рухьуд, ярад шикил мисед виъи:
Услаала гвадырды шарак,
Хылабыр — гъы1дилды ба1мба1к,
Т1илябыр — за гьухьус, — ма1къа1къ,
Шудаъ дамахбыр ха вада!
Гвадырды улабыр йиъи,
Гьу1дирды юруш хад риъи.
Ч1елбыр шириндыбыр йиъи,
Билбилед ухшер изды яр!
Гьа1шыкьад яр — гьакьал дерин; сес ширин; йик1е инсаф ад са мелек; ц1ийлапан ка риъи зирек. Гьаасад гуьзел не гьарургара гьа1шыкьас джуды яр.
Эзерчид шиъирмыд ч1иликлаа далгыхьвна, ч1ел виъи бала гьы1дилды, ц1алц1амды, рагьа1тне кьыле гьаъас руъуд виъи. дид сура бала ээкед устадва1лихьван шиъирбыр яратмиш гьаъас леч1ур а.
Эзерчи Дагьыстандид Сахьусды писателешды съездед участник йишири. Гьади гьа таныш йишири Сулейман. Стальскийехьван, Тайир Хрюгскийехьван, Абуталиб Гъафуровыхьван.
Гьа съездаала хъуъ шаир, джуды са деридады, са йешдид юлдаш йиъид Тайир Хрюгскийехьван к1ыб-к1ыб гуьруьшмиш руъура ка1ч1ури. Поэзиядид ихтилатбыр, дердбыр гьаъара сынийе сынийс, гьа1шыкь балад кардымыс гьанийда xalp йишири, кихьинмыд дарсбыр лешури.
1928 сыда Дагьыстандид китабырмыд издательствади Эзерчид «Йиц1ыд сен» рухьуд поэма джураана са китабна игъибхьури. Редактор йиъий Алкьадар Абдулкьадир. 1940 сыда «Ц1инды дуьнйа» газете шаиред ц1инды поэма игьибхьури.
Эзерчи гьам шаир, гьам бала гуьрчекды, ширинды сес ад гьа1шыкь йиъине ки гьац1ара. Шиъирбыр кихьиныыла савайинди, гьанийс сес ивир, ширинене гьабыр гьухьуны ки йыхана йик1 гьай.
Гьадыыла гьанийе лезги, азербайджан, мыха1д ч1илыыла джуды ва мадды гьа1шыкьашды ч1елбыр, чугур ки вырыхы1ре, гьа1васдыхьван рухьурай. Выдж кьулу гьана, Эзерчире Mыxal гьа1шыкьашды группа яратмиш ваъара. Миди кини диъий: Джамесеб Саларов, Нура1ма1д, гьа1шыкь Султан ва маддыбыр ки. Гьабыр джуды йик1 гъад чугурбыр на суннабыр хана райондид Дом культуради выступать дуруъурай, хьели мукъа1 — му1къа1 ки дуруъурай.
1947 сыда Эзерчире Магьа1чкъалыдид «Дом народного творчествади» гьа1шыкьашды состязанийема «Почетная грамота» лювшури.
Эхиримджи сыдырма гьа1шыкьара джуды шиъирбыр игъийис бала гудж сивхьири. Гьа1шыкьад джанбыр гьеч сагъ диший, к1ыб-к1ыб йедере руъурай:
Гагь йидкьыр йик1е лубзура ядал,
Салтардиш ку джандыхда гьа1л,
Гагь лап изды миз ваъара лал,
Ми ядлара, ми ядлара,
— рухьура шаирере джуды «Ми ядлара» рухьуд шиъирди. Амма, шаирере выдж хылаа сиргардиш, джурба-джура шиъирбыр на баснябыр кирхьере. 1962 сыдид ахире шаирес лап мыкьлаана йедере руъура. Гьагвара, гьагвара Эзерчи саъ гийхьур. 1963 сыдид 23 январас радиода гьашыкьад са на1гьни выл1цара. Месыы кут1ур ад гьа1шыкьара бала гьа1васдыхьван убур хъабцура, деринды нафас лешур, рухьура: «Бала йыхды кар йишир зас изды ч1илмыд радиода ун хъишид. Зас гьац1ад, ми изды эхиримджи шадды хабар виъи. Зы аргасдиш. Амма зас бала гьадид къайкъу адиш, гьис хьуйне, изды ч1елбыр алгара. Адгыхь, гьа ки са ээкед бахт виъи».
Быгады йыгъад на1ха1хда, 24 январас 1963-хьусды сыда, шаир кечмиш йишири. Амма, Эзерчире джу гьухьуд ка гьа1шыкьад ч1елбыр на на1гьнибыр йес адгыри. Гьабыр несилдыыла-несилдыы йешемиш йикиси. Гьабыр халкьдире кьыле гьаъаси, радиома, халкьдид мизыыла аа сидхьусдиш. Гьа1шыкьара гьухьуд ка, гьелбетди, гьа ки са ээкед бахт виъи!

Фатима ИБРАГИМОВА