(Начало в 13 номере.)

Ирандид не Бакудид пачаагьашды
духрешиклады махв

Ай-адиший бала са сынийыы йик1 гьад дустар. Ани диъий мибишыхда са-са духре. Духре кьухьва дишийне, мибыр дидабаше сидиргара Меккеди кьыле ваъас. Ры1къа1 адхади, дидабаше мибишис тапширмиш гьаъара са-сынийдаа хырыда джидшир, гьа1ммише хала ка са джигиди дишин, сыние-сынийс куьмег гьыъын.Дидабашды ч1ел убра лювшур, мибыр гьа1ммише са джигиди дуруъурай, сыние-сынийс куьмег гьаъарай, сыние са харкьарай, уху1рей. Гьааса мибир бала бейде дишир, лап шубака дишири.
Эхир ки хьуд сен лаат1ури, мибыр хала хъидикьас гьа1зыр дишири.
Бакудады дустара джуды хыдихда хала мигьман на сес ваъара. Ирандид дустара рухьура, захда вите, гьис хьуйне Иран бейде виъи, выды шегьердихъаъ. Амма Бакудады дустара ми шууна га ч1илыы йигыр, джухда хала хъиркьыри.
Бакудид пачаагьара бала кьухьды туй выъыри джуды дустад духарды хатирес. Ми туйек сес ваъара балад яр-дустахда, бейдед илсанашыхда. Мибишик кине руръура минийды духарды сус ки. Ми джуды дустад сус риъид джац1ыр, Ирандид пачаагьад дух, ми рыш гьаргуд ка, пийала кывыд ка йишири. Йе улес джишир, йе гьалыхьван на гьалгас джишир, аргыри.
Гьа са йыгъ, гьа кьва1д йыгъ — дуст йе сархардиш, йе улердиш. Ми кар гьагуд, дустара хулкара, шивди тинийде гьыъыд. Амма миние рухьурдиш. Эхир ки минийс шак руъура, тахсир джуды сусык кид. Минийе джуды дустас куьмег гьаъасды вишири.
Хыдис хъу1гъу1с йигара руъура. Минийс ц1инене туй хъаваъара сийене ярахда, дустахда сес выъыр, мук1, макьамбыр ки гьаъара. Миди джуды сусыхда ки сес ваъара дустара, хьели дыхьыр гемийаа леч1уйне, рыш ара сартыр, геми йихъвиргара. Pышере лал гьарый ваъара, амма дустара ми саъ сахърабгъурдиш Эхир ки чара лаабт1ур, рыш рази руръура Ирандид пачаагьад духарыс выг1лис руръус.
Балад сенбыр арыда гьаадхы1ри, Ирандид пачаагь йикьир нийды духарыклаа йишири пачаагь. Хабар гьалыклаа выс? Хабар Бакудид пачаагьад духарыклаа. Ми джуды сус дустас рывыдыыла хъуъ, дуьнъйаады ул лихъивис гьа1вас мабдишне, рагъара, улере ка1ч1ури.
Дид кечмиш йишидыыла хъу, минийды хазна ки лабт1ва выъыр, йишири минийиклаа са кирхьанаг. Са йыгъа минийс джуды юлдаш йик1ыы лирхьур, минийыхда куьмег йагьа1с руъура.
Ми джуды дустад бейде йыхьыр, аъ руъус йигара йишийне, сиргардиш. Минийе рухьура, йихьаъ, Бакудады дуст йиркъыр а. Дыхьыр пачаагьас хабар выйне, тинийе рухьура:
-Гьанийде йихьаъ, зас са дуст ки гьац1ардиш, йе ад диший гьадаады дустар!
Ми ч1илмыд ун йишийне, лал йишир гергыри дуст.
Амма пачаагьара сес выъыр джуды везир Гьаббасыхда, рухьура:
-Ва джуда шешун джухьур, изды дуст духва1ле леш, гьанийс мал, девлет ки вий, лазим йиъид ка, йашайиш ки дуьз гьаъ.
Хьели са арыдыыла ка минийс джуды риши ки рывыр, ма минийиклаа хьурагинды джуды дуст хъаъара.
Сада, пачаагьад дивындыыла хъуъ минийс джухьды хьурагинды дуствалды йик1ыы лихъивис йигара йишийне, Бакудады дустара минийс тинийды ч1илмыхьван джываб хъывылц1ара:
Захда гьаасад дуст е адиший, е гьамыъ ки адиш. Хьели ми хыдиере сес выъыр мадды хала, минийс йиъид — йиъид ка ихтилат гьаъара, рухьура, зас вы алчахана хакьас йигара йиширдиш, гьадыла везиреде вы духва1ле лешур, вас изды риши рывыри.
Гьац1ыри дустас джухьды хыдивалды йик1ыыла убха джывыъыр ад, бала шад йишири. Мидыыла хъуъ мибишды дуствалды маа ки гьигъе вишири. Ва1 ки гьа1ммише шад дишихь!

Гьа1Iсрат-ГьаIли не кьаIсды эдеми

Сада, рухьура, Йинчире Гьа1срат-Гьа1лихда хабар сивиргара, джу гьанийс маа да1гьви ваъас ихтияр вылц1ардиш, хьур.
Са хъа1л ливиркьара минийс, са джуш вуруъура минийыхда, Йинчире хырыда дыъыхь! Мадды вахтинди мисед геде минийдаа да1гьвие руъус йикисий, амма гьамыъ шыв гьаъасди джац1ыр, миние мадды джурудире джуды гудж ишлемиш ваъасды вишири.
Са быт1рад быч1 гъад са майданаа агъач1ур, миние рухьура:
-Эгер зас гьа1сил йишихьвна зы хьиба хылис арцысды эдеми, за гьа йикье гьаъаси.
Гьухьур, гит1ир джуды Зильфикьар шашк1а ки, сукури.
Йиъина а ми, йиъина а, къаршиди са мыйц1ыр сен йишид са кьа1сды эдеми гьа1сил руъура. Лувза выъыр джуды йиван, Гьа1срат-Гьа1лире, салам сувгьур, хулкара:
-Йихьаъ, кьа1сий, выды шумуд сен йиъи?
-Джан дух, изды ц1ухьуд сен руъура а, — джываб хъывылц1ара миние.
-Мат йишир минийыхда гакъыри Гьа1срат-Гьа1ли, амма ч1ел ки джывыъыр ма суалбыр вылц1ара квач1ури:
-Вахда шумур хыных а?
-Са дух а, джан бала — рухьура миние.
-Вахда шумуд мал а? — маа хулкара Гьа1срат-Гьа1лире.
-Кьва1д мал а, — рухьура кьа1сие.
Ми джывабыр выр, кьа1сий ры1къа1 сукури. Гьа1срат- Гьа1ли, хъа1лере дели руъура ад, минийды ч1илмыд джыбра сукури, джуды Дулдулаа леч1ур, ливхьир тинды са къамчи ки.
Са арыдыыла ка минийс хьибыр джигьил гьа1сил дуруъура, хьура са кьийаамат суьруь ки гийир йиргара ад. Мибишда гьац1ара руъура, джва1р кьа1сиед духре диъид, джуда хад малмыд суьруь ки дидды йиъид. Бала хъа1л либкьыри Гьа1срат- Гьа1лис. Хъургъур, ма кьа1сиед бейде хъиркьыр, салам сувгъур, хулкара:
-Гьис ва, кьа1сды эдемиере, зас хьиба хылис мыхьчеб выъыри?
Бес вас хабар адишийме, за гьаасад эдеми йикье гьаъасды йиъид?
-Ваъ, джан дух, за вас са мыхьчеб ки выъыд диш, — рухьура кьа1сиере.
-За вада ц1ухьуд сен йиъи гьухьури, амма изды 80 сен йишир а. Дуьзды ихтилат йиъи ми ихтилат, гьис хьуйне, ми 80 сыдыклаа изды ц1ухьуд сен Йинчис къуллух ваъара ад сенбыр йиъи, куб-дугьа1 гьаъад сенбыр йиъи. Мадды сенбыр пычне гьа1саба гьаъара за, — рухьура кьа1сие. — Гьа сенбыр делид, дуьнйаадид гуьзёлвалды, мусурманад гьу1мирдид ширинвалды джавац1ад вахт виъий, гьадыыла за гьа сенбыр га1саба гьаъардиш.
Хьели за вада гьухьури, захда кьва1д мал а, хьур. Ти вас гьагуд малмыд суьруьмыклаа кьва1д мал сырыхчиеше дагул гьыъыри. За гьабыр сырыхчиешис гьа1лал гьыъыри. Гьеми йиъи изды садакьа, сырыд суал гьаъад геде хьура лузасды. Ти мадад малбыр изды духреше гьили гьаъасди, гьалыс кывысди, зас гьац1ардиш, гьадыыла гьабыр издыбыр диш.
-За вада гьухьури, захда са дух а хьур, йидж, вас гьагуд ка, захда хьибыр дух мадаа. Изды са дух йивыд сен йишир, йикьири.
Гьа дух йиъи захда ад, гьис хьуйне, зы гьанийыхда ешере, садакьа вылц1ара, дуьгьа1 гьаъара. Тимбыйды духрешыхда джуды хал-лах, кьариймар, хынимер а. Гьабыр гьамыъ издыбыр диъи гьухьус йикисдиш.
Гьадыыла йиъи за вада гьухьуд, захда са дух а, хьур. Гьамыъ ва йихьа зада, гьабишыхда изды духре диъи гьухьус йикисиме?
Гакъара аргыри Гьа1срат-Гьа1ли. Бала гьакьаллы кьа1сий йиъий ми эдеми, гьадыыла миние чух сагъул гьухьур, сиене ч1илмыхьван рази йишир, хыл хъы1хы1р, выдж ки архыйин йишир, хъа1рхы1ри. Минийди джуш ки сухъувгури. Джва1р тини мадай, зы миди хъиркьыри.

Мисалабыр

Аваданды му1кь хьумала вац1ара.
Авгьу авгьуйере сагъ хъаъад и.
Ад гедеэне сийене садана улере, адишды — т1илабырмыс миз вылц1ара.
Ара ание рухьура: хьура лаъ йиъид гьай!
Арха — абыр виъи, гьакьал — саабыр виъи.
Арха – ху1ла1хнийды, далы — хьуьлихьнийды.

Базараа — зар, сываа — зер.
Баладире бела эгьевилъэрдиш, сагьа1лдик берекет выгара.
Бала йигад сагьа1лдидаа ки руъура.
Бала йишийне бела руъура.
Бала выхьад джемиш бала гич1ед вуруъуд и.
Бала гадкъыйне некыдикла ки эбир гьувгад и.
Бала — бала ешемиш йишинийс гьац1ардиш, бала — бала гьагунийс гьац1ара.
Банымы йиз субкьуд и, йигита йыгъ руъуд и.
Бармак гъадухъундыбыр — выг1ле, личек гъадухъундыбыр — хьыле дуруъдиш.
Бахт ад выг1лид не къариед хынимер к1ыб садырхара, ихьа1 лаъ луьдуьбзире.
Ба1девахьван сувкьуд — быч1ыы, йыма1лехьван сувкьуд — рыхъыы1.
Бырдж вынийды миз ху1ла1ха1 вуруъуд и.
Быркьыд яцас са былах вац1ара.
Быркьы1рние быркьы1нийыхда «бу1уI» ваъара.
Быт1рад хьыдылды ки са риъи, рыхъы1де хад нурма ки: йыгад1 йыгание хыл сивиргара.
Быч1 быч1ыхда гакъыр рангара руъуд и.

Ваз гьувгуйне — ваз къутли ваъара, виригъ гьувгуйне — виригь.
Валгыра джан гьудхьури, хьывара — йик1.
Варлыва1лихда шыв дарлых а?
Вас джыгадбыйды маннийс маъ.
Ватанды хъиркьыри — имынды хъиркьыри.
Вахтинди мислегьа1т гьаъ, риде киджиджидхъын бадана.
Велед джандыла гьа1зиз виъи, тербие — гьанийыла ки гьа1зиз.
Викисды джуьджуьй къабыхала вац1ара.
Викьид зер — некыдид виъий.
Виригь — касибед кавал.
Вирхьадид гъиле заз ийт1ед и.
Выг1ыл — дылан, къари — хьылан.
Выг1ыл йыгад рышере хала къаб къабас етере.
Выдж кьыле ваъас йиъиди, зы кьыле въыр хъиъий.
Выг1лире къари ретийнс, къариере лакь, худулбыр етере.
Выг1ыл — виригъ виъи, къари — виргьид быч1 и.
Вырды йиванды леч1уд к1ыб саъ сахъа1гъуд и.
Вырды кардихьван дуст харкьадиш.

Га1т не тыла ка, ит не ч1ар ка.
Га1шды к1ат1ырыс никьихьде сук гьувгара.
Га1шды — хьывахда гъургъара, тухды — бахтыхда.
Га1шнийды ухнухда хьыв хъалгадиш.
Га1шepe ц1ыц1 йикьире.
Га1шехда чара адиш, варлыехда иман.
Гийхьинийда йывыб ра1хъдин хырыда йиш.
Гиме гьавыд ихтилат — балтана кутук ви, (йирекды лугьат)
Гыра ад и дурура лебшуд.
Гытирире навх выхьадиш.
Гытирис — уюн и, кьуьлис — уьлуьм.
Гувкудихьде — дын, гуджувкудихьде — alpx.
Гьаатхы1д йыгъахда йыгъ хъехъеркьардиш.
Гьагъзырды деридид ул — са тепе виъи.
Гьаджагвара йыгъ гьагуйне — йыгъа чирагь ливк1ва ваъара.
Гьади йыкьама йа хан йикьиси, йа йыма1л.
«Гьай» ехьван йиркьыд «вай» ехьван хъюгъуюд и.
Гьакьал — саабыр виъи, джамагьдид абыр виъи.
Гьакьал са девлет виъи, са1гьиб йишихьвна.
Гьакьаллыере гьакьал гуьзет ваъама, ахмакьара кар гьабгура.
Гьа1кимед уьликла, къатиред джыбрыкла ма1вгь.
Гьалганийды сарф гийхьиние лебшуд и.
Гьа1лалды кам мыъый, гьа1рамды — къисмат.
Гьамкьула хъуъ сыва лама1гъ, к1аъды эдеми ад хала ма1вгъ.
Гьамп ветед тылыед г1але кьырыб ырхы1ре.
Гьац1албыр гьаъара хьур джац1албыр гьаъара.
Гьац1анийс — сада, джац1анийс — чывал, чывал.
Гьерекьи ухькуь лийкьыри, гьакьал кьуля сувгури.
Гьухус марад дух сагъ йишихь.
Гъийгъад быгаады симивий.
Гъы1дилды заз кьырба руъура.
Гъы1нне гlap гьувгуд кьынне т1улурыла ки лархьвара.
Гъы1решикла суьруруь йич1едиш, етимекла гьа1ким.
Гъы1рч сываа гъана пайбыр гьаъадиш.
Гъы1ред джыбыр быга хъыхъывхыс хьуд, гьамыъ ки хъыхъыв- хысмаба.

Фатима ИБРАГИМОВА