(Начало в 12 номере.)

Пачаагь на касибед рыш

Ай-адиший са касиб эдеми. Минийыхда ад-адишды шадвалды, хазна, мал, девлет-са дуьнйаадис гид са рыш риъий.
Сада мибишыхда руъура са мийман. Джудаа йишид ка кьабыл гьаъара мибише мийман, джудаа вишид гьу1рмет, кар ваъара. Выш лийидыыла хъуъ, йа1ква1с диде хулкара, вы выши, ва миди шиви гьаъад, хьур. Мийманара рухьура, выдж къумши гьу1киметдаады йиъи, гьилаа хьум гьагвурди, гьади йиркьыд йиъи, выш лийин бадаана.Минийе балад ихтилатбыр гьаъара джуды гьу1киметеклаа, джуклаа. Минийс гьац1ара руъура, ми пачаагь йиъид.
Эхир ки, касиб гакъыд, ми пачаагь гьеч хъугъу1рдиш. Шыв-га багьана гьувгур, сукьур а. Уула ма выш руъура, амма ми алгара.
Касибед хьесымаала суал кьыле гьыъыр, минийе рухьура:
-Ва фикир ваъара, зы гьис хъыджыхьыр марад йиъиди, хьур. За вада изды дерди гьухьуси: зы йиркьыр выды рыш гьаргуд ка, зас гьа рыгара ришири. Зада гьа хъудишне хъу1гьу1с йикисдиш. Вас миннет виъи, выды рыш зас ривий.
Касиб бала шад йишири, амма минийе рышедаа худкасды вишири.
Рышере рухьура:
-Ваъ, дид! Мываъ ва ми гвалах! Гьанийыхда хал-хизанбыр ки а, хьели за вада рухьура, ми эдемийере ихьды кьулуу балад йыгъбыр гыргаси, гьадыыла ва зы гьанийс гьидис рывылц1ад риъи?
Хъацурдиш рышехда дид, сес выъыр маллыехда, некягь гьыъыр, рыш минийс рывыри.
Выше мибыр са джигиди садырхара. Пачаагьара кьариед не джуды йыкьа1 шуьшк1е ирхьире.
Иа1ква1с минийе къариеде рухьура:
-Зы са сыдыла хъикьаси, ва зы хыле дух хана йиркьыр рыкъа1 шад гьаъ.
Гьухьур ми ч1елбыр, паачагь хъа1рхы1ри.
Решере-решере рыш дидды гардана эрчир, рухьура:
-Ва зас гьыъыд кар шиви, джан дид? За вада гьухьуриме, миние ихьды кьулуу балад йыгьбыр гыргаси, хьур?
— Шиви йишид, джан рыш? — хулкара диде. Рышере йишид ка ихтилат гьаъара. Дид пашмал йишир гьагвуйне, рухьура:
-Йишири гьамыъ. За шывга са гьа1мал лийиси, пашмал магъв.
Рыхыр, у лаъара миние выг1лешды валыгмар, суруркара выг1ыл ад джигиди.
Ми йыхьыр ад шегьерди леркьыйне, минийды халмыд уьлихьде йиванды гьана ми сур, ти сур рыхы1ре ква1рч1ури. Гъу1ляа гъаъ гакъара ад пачаагьас джигьил йигит гьагуйне, джухьван къумар гьаъас аъ сес ваъара. Миние рухьура:
-Захда риши ани риъи. Гьа бала гьакьаллыд, камаллыд риъи, за гьанийды ихтияр хадишне, са гвалах ки ваъад диш. За йыхьыр гьанийда худкаси, гьание ихтияр выхьвна, йыкьаси.
Пачаагьас ми ихтилатад ун йишид ка, миние хулкара мибыр гьили йешемиш дуруъурди. Минийде гьухьур, ридж руръура джуды карвансарай ад джигиди.
Йа1ква1с, лыъыр быт1рад валыг-чалыг ки, ми рыхьыр айвана лурурзара. Са вахт ки виширдиш, пачаагь йиркьыри. Миние шухда сес ваъадбишдыбыр гьыъыр, рыхьыр, гьайвыр выг1лешды валыгмар лыхъыъыр, тимбыйды хала рыхьыр суркьури. Аала лаъ пачаагь йиркьыр, салам сувгъур, хулкара, ришире ихтияр выриме, хьур. Ий, выри, гьухьур, мибыр къумар гьаъас аа сыдкьы1ри.
Пачаагьара рухьура:
-Эгер вы гергыхьвна, за выды риши лершуси.
Йиший, — рухьура гадыере. Мибыр дуьлхъере. Гьелбетди, пачаагьара «гада» гетыри, минийды риши хахъына хъу1гъу1ре.
Выше, сиене гвалахбыр бегьем йишидыыла хъуъ, рышере эгьелъэре пачаагьад т1илийала мыгьыр, йываъшене гъаъ а1гъа1рч1ур, ла1хъа1рч1ур джиды йиванды, хъу1рире хала. Хъиркьыр, дидис ихтилат гьаъара.
Гьамыъ хабар гьалыклаа? Хабар пачаагьаклаа.
Са сыдыла, миние гьухьуд ка, хъиъи ми джуды кьариехда.
Ми риъина а джуды выг1лид рыхъа1, хыле са быч1 ка быт1рад дух хана.
Мибыр гьадгуд ка, пачаагьара г1ал ачых гьыъыр, йигара руъура минийыхда шивди гьухьус. Къариере сивилъэре т1илийала т1ыба1ъа1л, вылц1ара тинийде, ридж рыхьыр выг1лешды валыгмар лыъыр, хъу1рире.
-Гьамыъ быт1рана гахъ, гьалыхьван ий ва къумар гьыъыд, гьалыхьван ий ва выш лийид?
Минийды гьакьал, гьа1мал гьагвуйне, пачаагь гакъара аргыри.
Хьели минийс ц1инене дават-девлет выъыр, джуды хала хъыргыр, йогъц1урды йыгьа на выше шадвалдыбыр гьыъыри. Гьадыыла хъуъ ки бала шадана, гуйамишне ешемиш дишири.
Balс ки шадды йыгъбыр гьагухь, бахтлы дишихъ!.

Яшайишеклаа на гьуIмирдиклаады махвбыр

Пачаагьад диван

Авал-авал, ай-адиший хьва, са му1къа1 са касиб хьыдылды на гьанийды дух. Мибыр гьадухъунды ки касибер диъий, сасад йыгьырма улес хьыв ки аргардиший. Нине са варлыд, выдж бала га1шды, гьа1ммише уджузды лык1ар ахтармиш даъад эдемиэс гвалах ваъас рыхьыр, йыгьа-выше, йы1кь аа ийир гвалах ваъарай. Гьааса сенбыр ки лидхьури, хыных ки кьухьа йишири.
Хабар гьила выс, хабар хынхыклаа. Ми хьыдынийды духарыклаа руъура лап кьухьды, дур-ун ад дагулчий. Минийды джыбра идхьур ми ахтармиш гьаъара, выдж хакьас джишир а.
Миние е халкьдид давар, я хал-лах, багь-бахче — шешун саджатыр а. Балад вахт вишири ми ахтармиш гьаъара, эхир ки са йыгьа ми хакьыри.
Ми, гьадухъун инсанашыы ц1ый лийир ад дагулчий хакьыдид хабар сиене му1къы1ы1 т1ивилзери, илсанар ки гиме йагъмиш дишири. Минийс диван ваъасды вишири. Пачаагь на везирер не незирер йагъмиш дишири. Ми дагулчий дарагъаджаа реъэсды вишири. Ми ихтилатад ун йишийне, дагулчиере рухьура:
-Йиъи, за писды гвалахбыр бала гьыъыри, йикьисды ки ва1 зы шуунага йикьиси, амма изды йик1ыы тек са хиял гъамада, гьа гвалах хъаваъас зас ихтияр вияъна, пачаагь сагъ йишид пачаагь, — рухьура сырыхчиере.
-Буюр, йихьаъ, шивди выды йик1ыы гъад, е вас гьа гвалах ваъас ихтияр хъывыси, — джываб хъывылц1ара пачаагьара.
— Зас изды нинис са темени хъаъас йигара, — рухьура миние.
-Вагь, вас гьадухъун выды нин хъырганахъун, буюр, — рухьура пачаагьара. — Миди сес ваъ минийды ниныхда, — рухьура пачаагьара джуды везиреде.
Духарды бейде, решере, решере, рыхьыри нин. Дух бейде йиркьыр, темени гьаъад йиъи, хьур, нинды мизик сыс выъыри. Г1а1ляа саъ эбир сибхьури.
-Гьай ламыссыз, вы шыв гвалах виъи выъыд? — рухьура пачаагьара. Сырыхчий гийхьир лузур а, ч1ел ки ваъардиш.
Пачаагьара рухьура:
-Ваъ, миди са шыв ки иди са гвалах а, дишди мисед кар миние джаъад, — рухьура пачаагьара. — Йеде ки йихьаъ, гьис ва мисед кар гьыъыри?
Бала сыдхы1ри минийыы, эхир ки гадыере ихтилат гьаъара:
Джан илсанар, изды му1кьу1быр — рухьура сырыхчиере. — Гьеми изды за сыс выъыд мизире йиъи изды кьулуу ми йыгь йыгыд. Гьис за мисе рухьурди гьац1арама? Зы к1аъна сада за дагул выъыр къумшийшды гъылыгъ, хала хана хъиркьыри. Изды нине задаа худкурдиш, ми гъылыгъ гьилаады виъиди, гьадиклаа куькуь выъыри. Джыбраа за к1ат1 дагул выъыр хана хъиркьыйне, нине гьадис сук сывъыри. Гьааса за са-са кар дагул гьаъара хала хана хъу1гъу1ре, закляа дагулчий йишири. Эгер гьанийды миз гидживхьир, гьание задаа худкурийдин, гьиляа йихирейди за ми карбыр, закляа белки эдеми руъудий, — хьур, сырыхчиере лаат1ури джуды ихтилат.
-Саъ сехъеръэ, саъ сехъеръэ ми гада — хьур, пачаагьара лал выъыри. — Ваъасды диван е нинис и выъыр йигад, — рухьура минийе. Гьамыъ йигаси е-ва1 ми гада му1кьа1а1, я нин духарыхда сиригасдиш, я дух ниныхда. Гьанийды дух йикьидана йикиси. Ми виъи нинис лап четинды диван. Тахсир нинды йиъи, гьадыыла диван е ваъара нинис, — рухьура, пачаагьара.
Сиенебыр рази дишири пачаагьад диванаа.
Касиб не ГьаIзрааил

Ай-адиший хьва, са касиб са эдеми. Минийыхда ээкед хизан ай. Ми хизан увуху1с гудж гъиджвиркьара гьагуйне, агъа1ч1ур му1кьа1а1, къазамишес руъура.
Хурджумма ихьир ч1идк1ыд хьывад са сур калды, рыкьа субкура. Балад вахт вишириме, ц1амды вахт вишириме, гьац1ардиш, са джигиди минийыы са эдеми гьа1сил руъура.
-Салам-гьа1лейкум, — хьур, минийе салам вылц1ара.
-Гьа1лейкума-салам, — хьур, — касибере джываб хъывылц1ара.
-Ра1хъ-сафар хайирли вишихь! Вы гьили сукуд йиъи? — хьур, хулкара ми эдемиере.
-Чух сагьул, зы изды хизындис хьывас танга къазамиш ваъас йиъид йиъи, — джываб хъывылц1ара касибере.
-Вите сыт1ана дуруъус, рыкъа1 юлчи йыхды кар йиъи, — рухьура минийе.
-Йиший мы, зас ки ма ки йыха йиъи, ра1хъ к1ыб гувч1уси, — джываб хъывылц1ара касибере.
Дыхьыр, хукумыд ахъа1хьде сыдкьы1р, са г1ал хьывад ки люъур, суьдкуьри джухьды дердимыд джыбра.
Диъи мибыр, диъи, эхир са му1къа1 ледкьыри. Аъ а1дубч1уди, ми юлчиере рухьура:
-Захда хъац, дуст! За шыв гьыъырди ки, ва зада хумалык са шешун ки. Кьуле ирхьуриме?
-Йиший мы, — джываб хъывылц1ара касиберс.
Му1къу1к аъ кадгьу1ди, ми са xалa а1ч1ур, касиб гъаъна сатыри. Са вахт ки джившир, ми гьаъ а1хъа1ч1ури, амма ми хала са лал, гьарый, ешел ибхьури. Гьидидне кьуле иджирхьур касиб, хъабцура аргыри. Хьели мибыр маа ры1къа1 а1ч1ури.
Касиб гъаъна сатыр, маа ми сукури са халыхдана. Ми гъаъ хъиркьыд ка, маа лал, гьарый, йешел кувч1ури.
Йик1 т1ут1кьуд ка йишири касибед. Гич1 гиибхьур, кьалкьын лешури джандире. Минийе рухьура:
-Йикьа, дуст, йе джураана дуруъус ихьды дердимыд джыбра. Зас ваклаа джура йикис йигара.
Кьуле ирхьури юлчи, касибес джулаа гич1ере йишир ад.
-Яхши, рых, амма хьурагине захда хъвац: вы гьакь и, вы кьуле ирхьур а, зы эдеми дишды. Зы — Гьа1зрааил йиъи. Амма за вахъван са кесик хьывад люъури, гьадыыла зас йишид са куьмег выды хизындис гьаъас йигара. Вы хъырых хала, йихьваъ, вас илсанашис дава-дарман ваъас xalp йишир а, гьадыыла, халды бейде са будк1а калды хихьир, гьади джара1гьне сукьа. Йеденийды бейде йыхьыр, сукьа. Эгер вас зы кьулиде сукьур гьагухьна, ва йихьа: зада даваа ваъас йикиси! Хьели сынийде йихь, садакьа пай гьаъ, сынийде — лы1хды к1ат1 гьубгур, гьадид эбир кывъыр, даваа ваъ, сынийде — лы1хды ч1абал гьубгур, садакьа гьаъ. Хьели дугьа1 ки гьаъ, вас гьакь леше.
-Чух сагъул, — хьур, касибере хыл хъы1хы1р, мибыр ры1къа1 а1къа1ч1ури. Хъиркьыр хала, касибере ачых ваъара джуды будк1а, рухьура, джуклаа джара1гь йишир а. Са арыдыыла ка минийды дур-ун игъибхьура, минийиклаа лап кьухьды джара1гь руъура.
Шудаъ йыхды гьу1мир виширди ки, гьадыхда ки уьлуьм хъу. Са йыгъа минийды ру1гьдыхда ки Гьа1рааил йиркьыри. Йедере йишир, кутур а «джара1гь» месыы. Гъара аъ йиъи Гьа1рааил. Кьуле ирхьури касиб, ми гьидис йиркъыд йиъиди. Минийе рухьура: дуст, вы шыв к1ыб йиъи захда?
Выды вахт, кьадар ливкьыр а, хыди! — рухьура Гьа1зрааилере. Маа шыв гьаъаси, вахт ливкьыр анахъун, йеда шыв хъаъас йикиси? Ихьды дуствалды йик1ыы хъывгыр, за ми бармак лаъ ливир, гьа а сы1хъвырхы1мады вахт зас хъивий, хьели леш изды джан, — рухьура минийе. Йахши, гьа вахт вас хъивиший, — хьур, рази руъура дуст. «Джарагьа1ре» бармак вийир, Гьа1зрааил къава гакъад гедеэне, выдж йыхьыр тинийыхда кьул лаъна кухъут1ури.
Гьы, де гьамыъ леше изды джан, шууна лебшуди, — рухьура миние. Шыв гьаъасди хъаджац1ыр, Гьа1зрааил руъура Йинчыхда, хулкара, гьамыъ шыв гьаъасди.
Иинчире рухьура:
-Йнсындире ваа гьа1мал лихъийинакун, гьа сата, йикье ма!
Гьааса «джара1гь» Гьа1зрааилаа у гъами хъишири!

Фатима ИБРАГИМОВА