Хыных кьаIбаа
эгъеръэди гьаъад
наIгьни
Изды дух гъаъ эгъеръири,
Кьа1ба1 сатыр мада накь.
Ми духарыы лит гьака,
К1аъды са, ха1бахъа1н лит!
Хылабырмыы лывъас хыдра,
Назар мувугъу1хь вас быт1рад!
Йигит ха1ба1хъа1н дух йишихь,
Лит гьуц1усды выдж йишихь,
Шей-шийт1ан банымыы яхыхь,
Выдж гьаммыы гьамине сахыхь!Лай-лай, бала, лай-лай,
Нинды йа1кв, нинды мырад,
Вахда ширин накь йыкьыхь,
Лай-лай, бала, лай-лай,
П1ызымыы уу яхъ йыкьыхь,
Ширин бала лай-лай!
Былыйеде «джан» рухьура,
Вас джан къурбан, рухьура,
Вы гьеч мийеш, рухьура,
Лай-лай, бала, лай-лай,
Ширин бала, лай-лай!
Къизилгуьлед ил йишихь,
Дай-дай, бала, дай-дай,
Ширин бала, дай-дай!
Выды кьа1ба1де суркьуси,
Дай-дай, бала, дай-дай,
Вас за на1гьни гьаъаси,
Дай-дай, бала,дай-дай.
Къизилгуьлед быч1ире,
Дай-дай, бала, дай-дай,
Са, кьва1д кьурукь сийеси,
Дай-дай, бала, дай-дай,
Мескевед кьуркьумыхьван,
Дай-дай,бала, дай-дай,
Ирды данбыр гьулхъаси,
Дай-дай, бала, дай-дай!
Шыв никьихьде гьагури,
Ширин дух, дай-дай,
П1ызыхде яхъ гидхьури,
Дай-дай,бала, дай-дай.
Къавыклаа бичил лийчири,
Дай-дай,бала, дай-дай,
Духарыс на1гьни гьыъыри,
Дай-дай, джан дух, дай-дай!
* * *
Мереш, бала нинды,
Мереш, ширин нинды,
Дид выды Гала йиъи,
Диде йыкьаси вас хикбыр,
Хикбыр на финдикьбыр,
Финдикьбыр на шабалут,
Шабалут на джума1лбыр,
Ухун выкьаси вас диде,
Мереш, бала нинды,
Сарха, бала, нинды!
* * *
Арха1ма кула,
Йывды кумула,
Гьа1шийе парче,
Гьа1фтийе пеше,
Гьеми духарыс
Джалат1к1ый гьаъас!
* * *
Хыле кьалам хад йишихь,
Ширинды Неби,
Ха1дийед нур гьад йишихь,
Джан нинды Неби!
Гъуьнимыы чил гьад йишихь,
Кьуле илим ад йишихь,
Йинчид иман ад йишихь,
Джан хъыгад Неби!
Джус Чалады джар ки выгара,
Гирибдишин шал ки йигара,
Махмырад п1алт1ум ки йигара,
Нахудадыы нар ки выгара,
Бакудадыы шал ки йыгара,
Джус Гьахдадыы сус ки рыгара,
Выдж харидид ухун ка хъыгара,
Джан ширин Неби!
Сахьусды
сылаб гьагуйне
Кьы1д игъидхьури,
Гьаъ хьад йидкьыри.
К1аъды балыйед,
Сылаб гьагури.
К1аъ йиъи хьур шыв а?
Джухда выр ад пай а,
Гьамыъ шывга улеси,
Сылабара руха1си!
Рыш кьаIбаI
ихърирхьеди
Кьа1ба1 ихърирхьере изды рыш,
Бисийед духъун накь йишихь,
Билбилед ка сес вишихь,
Бичил ка халыы суркухь,
Ярас-дустас убур йыхы1хь.
Малмыд, халмыд ийесси ришихь,
Джан-хыдра рыш нинды!
Хынимеше дулхъеди
гьаъад наIгьнибыр
Ээли йыгьаа гьуделий,
Гъылгъымыда гьуделий.
Сылыхь, мылыхь Хьылынай,
Хылийек а кьаб ги.
Кьа1ба а хыных а,
Хынхыд бейде Ханым ха,
Ханымды хыл зардид,
Пилек-шура лардид.
Сык, сык — Сыназыр,
Кьул, кьул — амцурыйер,
Тур джырыхы1д мишлешдыбыр,
Туруд мизий гьад лычебыр!
Ээли сываа туьк гьувгара,
Туькуьре ваъара му1к1 гьувгара.
Гьа1йише, Фатма Жамамый,
Эмир, Мамый гьа Мамый,
Дидды йыкьа1а1 дух ма1га1лий,
Нинды йыкьаа рыш ма1га1лий,
TIaпI, т1уп1, Т1умп1улый!
Гелелий
— Гьай гелелий, гьили вуруъура?
— Гъы1ы1 вуруъура.
— Гъа1 шууды виъи?
— Хьед гаагьуьд.
— Хьед шууды йиъи?
— Банахьда гаагьуьд.
— Бан шууды йиъи?
— Шилды ук лиркьад.
— Шилды укь шууды йиъи?
— Гелелийере йыхьад.
— Гелелий шууды виъи?
— Кант1ыра вуругад.
— Кант1 шууды йиъи?
— Йигитед йыкьакьде гирт1ед.
— Йы1кь шууды йиъи?
— Ч1умул ка га1дды.
— Ч1умул шууды и?
— Халыхьде гырха1д.
— Хал шууды и?
— Сырыхчийере рат1уд.
Ини-инийбыр
Гьаббан, гьуббан,
Гагайды огьлы,
Гьунарас — къирагъ,
Агъмавгъ чилик1,
Йывыд милик1,
Бичилере рак ачых.
Выннара чиг къирагъ!
Ингил, мингил.
Суппа, сингил,
Вала, Лиза,
Класс, кус,
Масала п1ап1рыс!
Ингил, мингил,
Уьтуь дингил,
Бел — белиндже,
Бел — сапынджа,
Шам агьадже.
Къутур гедже,
Къутур гедже,
Гьаббан, гъуббан,
Агъма1гъ чилик1,
Йывыд милик1,
Сагъар сукъкъуз,
Дурна дукъкъуз,
Зы йиъи.
Вы ях,
Бац, барц!
Айн, банц, три,
Лита, литалай.
Окун, бокум.
Синда, рокум.
Айрум, байрум,
Бин!
* * *
Иргуд, аргуд,
Къанна ц1ырыхьы1д,
Ц1ийывыд,
Ц1ымыйед,
Ц1угьуч1уд,
Къаад!
Са, кьва1д, хьибыд,
Юкьуд, хьуд,
Рыхьы1д!
* * *
Алкалкинад киназар,
Кикедик ма1дды миназар.
Реп-шеп, тутузар,
Тингил, мингил,
Лирфадид чарак,
Гъуъдирды шарак,
Йыкьа кийиъ,
Рых, кахъа1ч,
Кьул дунбач1!
Произаический
фольклор
1. Эвелдид хабарбыр, ихтилатбыр.
2. Махвбыр: гьа1йванмашиклаады, суьгьу1рдид, гьу1мирдиклаа на яшайишеклаады.
Вазырык парбыр
шууна йиширди
Ани диъий, рухьура, эвелды заманадыы бала са сынийыы йик1 гъад шу на риши. Сада ришис гьагвара, джиды шу са шивдика гакъара минийыхда. Наха1н ка1шир ваъади, шу бейде йиркьыр, минийыы гьа1йибад нийетбыр ана сырхы1ре. Хъа1л либкьыр, ришире минийыыла хьуъ ливирхьере кат1ур. Хьели ридж рахара, минийклаа вуруъура Виригъ.
Шуклаа Ваз вишир гьанийды джыбра ирхьур а. Гьадыыла хъуъ и Вазырык парбыр йишид.
Бан на Гыбыл
Эвелды заманады Гыбыл (гада) на Бан (рыш) са сынийс дыгара, мысна джура дуруъурдиший.
Йинчис мибир кьат1 даъас йигарай, амма гьеч джишир ай. Хъа1л либкьыр, миние ц1ыд къамчи гьивирхьере Гыблис, амма Гыбыл гид джигида силъэрдиш, тек улабаа саъ сагьу1ре нагъвбыр — гьугъалбыр.
Гигуб
Са му1къа1 ани диъий к1утху1ймар, риши не шу. Ришид дур йиъий Мадина, шуд — Гигу. Мибыр к1аъна етимер дишири: дид мекидыыла саъ лирхьур йикьири, нин мириере рихири. Гьадыыла хъуъ шура на ришире текды гьугълад хьед рагьара. Хьели, хел ягъмиш гьыъыдыла хъуъ гьабише «гигуб» хъаваъардиш.
Етимне адгыдыыла хъу, Мадинас на Гигус инсанашыхьван ешемиш дикис йигара хъиширдиш. Гьабише Аллагьахьде дилег гьаъара, джва1ршиклаа гигубыр гьаъ, хьур.
Гигуб-шу Меккиди гьархы1ри, гьадаа ришихда сес ваъара: «Мадина, Мадина!» Риши — гигубара джиды ватандыыла сес ваъара шухда: «Ги-гу! Ги-гу!». Гьааса са сынийыы леджедкьыр а.
Шууна ниниклаа на
кьаIбыриклаа духул
виширди
Ихтилат гьаъара, к1ыбдид вахтинди, рухьура, Мишлеш му1къа1 садахьур са мыкьлад кулак либхьур, хьыблире аа сур лаъ, уу сур саъ гьаъара, илсанашис хабар вылц1ара, кьулуу белаа выкьасдиклаа. Нац1уура мыкьлад юх йибкьыр, халбыр, yxalлбыр лешур ай, юкь-сур лалара, гьарыйере лешур ай. Илсанар агыдиъне дахыр ай.
Са хьыдылды ки кьа1б лаъ кеп1ир, рахыр ай. Лаъдире лаъ банымыхдана рахара ми, хыляа сахьусды багьад кар – джиды хыных, саъ сирхьус гич1инире, хъуъ ки гаркъара, кьа1чивалды ки джавац1ара. Сада хъуъ гаркъыд — хьед джыы леркьара а. Миди миние Йинчихьде дилег гьаъара: «Я Аллагь! Ми белыдиклаа гехъедий!» Гьухьуд ка, мибишиклаа духул вишири. Гъийгъа ки гимаба гьаъ духул.
Йадлад нин
Сада, Мариет, Мыха1ды хьыдылды, езир зебыр, аъ ихъийир тинбыр, руръура хьарада. Гъы1 леркьыр хъуъ суркуд дулумыд ц1удуу суркьур а са ху1ла1хды хьыдылды, баргьулмыере ка ч1ар ки сагьур. Бала быт1рад хьесым гъай ми хьыдынийыы джыы ки гьилыыла кьулыы йыкьама джагварды валыгмар гъани йиъий.
Мариетды гьилабыр джилик киджидхъыд ка йишир, къадам лешус джишир, лакьалкьара гергыри. Ми хьыдыние Мариетыхда гаркъыр, ц1амна ка йа1хъ ки гьыъыри, амма гид джигида сиръирдиш. Миди Мариетис нинды ч1елбыр йик1ыы хъидкьыр, гьайвыр ду1гьа1 гьыъыр, хьели лыздыклаа са к1ак1ал калды выъыр, минийыхда герубхьури. Хьыдылды сухъургури.
Мариет гъы1ы1ыла тиниъ а1гъа1рч1ур, рыхьыр хьарада хьывбыр ки гьыъыр, хъиркьыри, амма миди ти хьыдылды гимардиший. Хала хъиркьыр, Мариетис едере йишири.
Инсанаше рухьура: «Эгер Йадлад ниныы лы1хдыбыр гьана гьаргурийдин, балад ядалбыр на уьлуьмбыр йикисий».
Фатима ИБРАГИМОВА
