Недавно в Рутуле состоялась презентация новой книги Шафи Ибрагимова (Амсари) «Чугурад синбыр». Известный рутульский поэт и ашуг Джамесеб Саларов наравне с рутульским блестяще владел и лезгинским языком, потому очень часто сочинял песни и стихи и на лезгинском языке. В новой книге читатель может ознакомиться с ними в переводе на рутульский язык Шафи Меджидовича.

НаIгьнибыр на шиъирбыр
(Лезги чIилыла мыхаIд чIилы китаб тарджума хъыъыд Шафи Амсари йиъи)

Автор выражает благодарность за помощь в издании книги учредителю Социально-педагогического института Агабалаеву Имамедину Агабалаевичу.

Ш А И Р – Г Ь А Ш Ы К Ь
Ми китаб хыле лешур, ачых гьыъыйне, ваIс гьагвара дуьнйадид йыхды-писдикла кьул кепIир ад, къашылмы гымышед рангбыр седжитхъыр ад, дуьнйадыхда лыIкь кал гакъара, бармак, зирекваIлыхьван, са суру ливхьир ад, чугур устадваIлыхьван хьурахда лаъ хывкьыр ад са инсан. Джуды 55 сен йишир анакун ки, ми, кьыIчивалды джавацIад гьашыкьара, гыргыр кал валгад чугур хыле лившур за1хметкешешис джуды милли наIгьнимыд ладжаабтIусды хазна багъыш ваъарай, инсанашды шадвалды на зиреквалды гене ки артух ваъарай, халкьмыд дустваIлис не аслаIхваIлис баракалла рухьурай.
Е далгара ад инсан, Дагъыстанди дур-ун ад, гьашыкь-шаир Джамесеб Саларов йиъи.
Саларов 1908 сыда, 28 декабрь вазыра, Рутул районди, МыхаIд мукъаI, касиб Саларов Йисухьды хизынди нинис гьухур ад йиъи. Выдж кIаъна, нин ра1хмитдис гьаархыIд, 12 сен йишид хыных хыIбде руъура каIчIур а.
10-12 сенбыр йишир ад, гъилабаа зирекды, деринды зигьимдид хынхыра, джуды сахьусды наIгьнибыр чугурахьван рухьура кагъуIре.
Лезгийишды язычи Кияс Меджидова джуды Джамесебыйкла кихьир ад статьяди, йикIиы хъыгара, шууна джус сахьусды хылис Гьахди кIаъды хыных Джамесеб гьагурди.
Кияс рыкъаI хьуъ йиъид, алверчиед эккед йаIхъ гьаъад ун йишир хъуъ лакъыр а, гакъыд алверчиере, йаIхъ гьаъара, лал выъыр а: — Гьей, вы йилады йиъи, кIаъады абый, — хьур. Хынхыра чIел ки джывыъыр, сепIир гъуIнала чугур, наIгьниехьван Гьахтад алверчиес джываб хъывылцIара. Хынхыд ширинды сеса, деринды чIилмы илсанар ягъмиш дишир, гапыр сийтере, алверчийа йаIхъбыр гьыъыр а. Ми арыди Киясыхьван йишир а са комсомолад ишчи ки. Мибише хыных йыгыр Гьахти интерната киере. Ми йишир а 1925 сен.
Кьылевыъынбыр латIуйне, интернатаа хыных сиргара Дербенди педучилищеди. Дербенди кьыле ваъад сыдырма, Джамесебе кирхьире каIчIури профессионал къайдыдихьван.
Гьашыкьашды поэзиядикла хабар вишир, гьание устадваIлыхьван, лазимды формадыхьван кирхьире дуьнйадикла, гьуIмурдикла бала деринды, кьыылды, сылды лирикадыхьван. Миди Джамесебе иштрак гьаъара художественный самодеятельносте, ва гьадид сегьниды хывыркьара бала лейихды ер.
1930 сыда, педучилище лабтIудыла хъуъ, Джамесебе МыхаI саъды классмыс дарсбырбыр вылцIара. Минийикла руъура детдомад директор, интернатад воспитатель. Шудаъды гвалахбыр гьыъырди ки, Джамесебды, сахьусды, йикI гъад гвалах виъий шиъирбыр на наIгьнибыр кихьин. Гьашыкьад сахьусды шиъирбыр 1930 сыда, мыхаIд райондид«Къызыл чобан» газете чапаа игъитхьур а. Газетед сахьусды номер, гьашыкьад «Большевикешды ярах» рухьуд шиъирмыхьван ачых гьыъыр ай.
Джамесеб Саларов эккед, такабир сес ад, къегьриман гьашыкь йиъий. Гьание, мысна, джуды кьисмат уьлкуьдид кьисмытдикла, джуды фикирбыр халкьдид фикирмыйкла джураана хакьыд диш.
1942 сыда, Ватанды у фашизмадид лыIхды гыбылбыр литхьуйне, Саларов, ярах хыле лешур, даIгьвиди руъура. ЭскерваIли ад гьашыкьара, джуды гьусурды маIгьнаа ад шиъирмыхьван душман наIгьнетлемиш гьаъара, гьание фашистер дарма-дагъ дыъын бадана, эскерер, джуды сиъин, вар кьува джанга сивхьис ругьламиш даъара:

Я у литхьур а Гитлеред къушумбыр,
Гьабишис цIай йыхыIси е, юлдашер,
Гьазыр гьаъ ваI йиванар на капырбыр,
Гьарыек дыхьыр йыгара, юлдашер.
ГьаIджиз дишир, хала начагъ дикисма,
Нинабашды йикIикла дагъ йикисма,
Душманад хьесыма алчах дикисма,
Е лап дуьруьтхьуьр йыгара, юлдашер.
(«Юлдашер»)

Гьад арыди даIгьвидикла кихьир ад балад-балад шиъирбыр, урус чIилы тарджума хъыъыр, фронтовой газетмы чап гьаъара йишир а, солдаташды, хаIр йыгъа, хаIр тIекьикьады душманад гуьллидихьде гид, йикI лаъ гыргара, душмана гъаалиб дишин бадана.
Дагъыстандид гьашыкьашды поэзиядид деринвалды, гьабише рухьуд наIгьнибыр халкьдид фикирдид деринваIлыхьван, гьамыра рухьуд, гьамаа ес гьаргвад заIхметкешешды дерди- белабыр, гьабишды дирибашвалды на касибвалды йиъи. Мибыр сиене, Джамесебды поэзиедис иллаки хасдыбыр йиъи. Лежберешыхьван, багъманчийишихьван, хаIбаIхъаIнешихьван са мизынди гвалах выъынихьван, гьашыкьара гьабишды за1хмитдид шикилбыр ес темизене гьагва гьаъара, гьамыъ мадана гьазыр ваъара ад геледжекдид ухьданвалды на йыхвалды ес ашгара ваъара.
Джамесеб Саларов гьашыкь-шаир йиъи. ХаIр са шаирахда кал Саларовыхда ки джурбаджур жанрмыд эсербыр ани йиъи. Ми китаба ад кьадардид шиъирмыла на наIгьнимыла гъайри, Джамесебе «Каспийск» дур гъад са кьадардид поэма яратмиш выъыр ай. Райондид «Гызыл чобан»-(«Красный чобан») дур гъад газета чап выъыр ай «Чубан» рухьуд, ладжаабтIур ад поэма.
Ихьды халкьдиде джуды гьашыкьар бала хуIрмет ана хадбыр диъи. Гьашыкьад ка камаллы чIилмыхда, ширин сесахда, дзер-дзер ваъара валгад чугурахда кеничиер бала гьашкь ана хъадапцурай. ДАССР-дид Верховный Советед Президиума Джамесеб Саларовды шиъирбыр на наIгьнибыр яратмиш гьыъынид гвалах ХуIрмитдид грамотадыхьван къейд выъыр а. Джамесебды йикI халкьдик хылибыр келкьад наIнимыхьван ацIыр ай, гьанийды чугурад авазбыр латIусдыбыр диший. Джамесебе яратмиш гьыъыд баласды эсербыр еде ахъыгырдиш, йис хьуйне, гьанийда, джуды девирди, МыхаIд чIилылад кихьин-каагъун адишваIлис гуьре, шурад чIилыла кихьир чапаа игъитхьур адиш. Джамесебды лезги чIилы тарджума хъыъыр чап гьыъыр ад «Чуьнгуьрдин симер» рухьуд китаб, джуды мийман, дуст, лезгийишды, бала зурбад дур-ун ад шаир Алирза Саидовды куьмгихьван кьула йидкьыд йиъи. Гьад китаб йишири Джамесебды сахьусды на ахиринджи чап гьыъыр ад китаб. Зы, Шафи Амсари, гьуIмурдихьван бырджлы йиъи Джамесеб магьаIлимед илсанваIлис не устадваIлис. Гьанийды «Гатфар» рухьуд шиъирес за музыка кивхьир, выдж ки Даг. радиодид художественный советере кьабыл выъыд и. Джамесеб магьаIлимере зас балад куьмегбыр выд йиъи шиъирбыр, джуды къайдыдихьван, дуьзгуьнне кихьинид бадана, шиъиред форма, размер, рифмовка, ритмика джуды лазим йиъид кал ишлег бадана, гьадыла зы маджбур йиъий гьанийды лезги чIилылад «Чуьнгуьрдин симер» рухьуд китаб мыхаIд чIилы тарджума хъаъас.Джамесебда кал, шурад, нинды чIилыла наIни гьухьус, шиъир кивхьис едаа не йичIир адиш, не баджагьат лаIгъуIд!
За эккед сагъул рухьура Фатима ханум Ибрагимовас, 11 фефралес 2009 сыда, «МыхаIбишды цIинды хабармы» ливир ад джуды «МыхаIбишды фольклор на гьашыкьашды теснифбыр» рухьуд китабаады Джамесеб Саларовыиклады эккед маIгьлумат. Зада гьада ахъыгыри Джамесебды «Гадыйишис», «УрухуIмаI», «ГьаIзиз ватан», «БычIид дур гъад», «Бахтывар», «МыхаIбыр» рухьуд наIгьнимыд оригиналбыр.
Гьад номера гъад Джамесебды биографиедид парчебыр за ишлег гьыъыр а ми, «Чугурад синбыр» рухьуд китабад, гьаман предисловиедис. За гене ки, миди ишлег гьыъыр а лезги чIилылад «Чуьнгуьрдин симер» рухьуд китабас, Барият Алимовара кивхьид предисловиедады парчебыр.
Джамесебды шиъирбыр на наIгьнибыр Куьр Раджабды, Етим Эминды, Сулейман Стальскиед поэзиедис лап балана бегеде йиъи. Гьанийды наIгьнимыд чIел гъыIдилды, бала рахаIтене кьула идипхьуд, гедиркьад, хъадапцыдбишис хушды виъи. Гадакъ ваI, шууды назикды, йикIиде хаIбчIуд чIилмыхьван Джамесебе ихдилат рухьура ади сываа гъад джийранада:

Рачды къайимы вы лаъ лимирвичI,
Зайиф гъилабад язухъ и джийран,
Гьезимне гывкъыр, зала гимийичI,
Зы гъыIрчехъан диш, гьашыкь и, джийран.
(«Джийран»)

Джамесебыхда мыхаIбише «гьазырды джываб» рухьурай. Джамесеб, мыхаIбишды поэзия джурбаджур выъын бадана, бала чалышмиш руъура. Эгер сахьусды наIгьнимыд герой гиирхьид, чIилы у чIел лихъивхьис джугъуIд горянка риъийнакун, йисды нагьакьды гьаIдатбыр на мыкьлад, инсанашды тIылбыр танкьит гьаъара айнакун, гьамыс къаршине цIинды гьу1мир тебрик ваъад, хыIлешды цIинды гьуIмир, цIинды гедишет ес гьагва гьаъара «Бахтывар», «Доярка рыш», «Духтур рыш», «Хвашгурди», «БычIид дур гъад» ва мадды шиъирма. Шууды йигит инсан гьагвара ес, гьашыкьара кихьир ад наIгьнияхда хъадацыйне. Гьашыкьара джу дамах ваъара, араа йыхана гьацIад, хаIбаIхъаIнехьван кине, е «ХаIбаIхъаIн» рухьуд наIгьнияхда хъадацыйне:

Шала бармак кьулы гъана,
Ха вада дамах, хаIбаIхъаIн,
Илсанашды арыди ад,
Мерд, йигит, къучах, хаIбаIхъаIн!
Гьатхыд банбыр, гегьендж чулбыр,
Халкь гьыъыр а хаIбаIхъаIн хьур,
Вы йиъи ватандид абыр,
Уьлкуьдид чирагъ хаIбаIхъаIн!(15)

МукъуIд дамах — хаIбахъаIн выгIылды на чалахъан хьыдылды диъи. Гьадыла йиъий гьашыкьара гьадухъун йикI гъана кирхьид гьасад инсанашикла.
Гьашыкьад варлыд рифма, ритмика йес ми шиъирма йыхана гьувгара. Йес гьагвара, шууна гьанийды шиъирмыра инсанашды йикIе хьыдынийис хуIрмет выъын, гьанийды язухъ гьыъын, гьанийис куьмегбыр гьыъын гьаIдалат на харкьарди, шууна гьание ес кIваIчIе даъарди тембелер, миз хъаIшдыбыр, дамах ваъадбыр, атабабыйишды гьаIдатмыйкла иянат гьаъадбыр.
1960 сыдырма МыхаI, Джамесебе тешкил выъыр а гьашыкьашды десде. Гьади дишир а, джухьван кине: Шиназ Гьезерчи не НураIмаIд Рамазанов. Мибише муIкъмаа-муIкъма дыхьыр, ихьды чIилылад наIгьнимыд программадид концертбыр гьагва гьаъара. Гьашыкь Саките гьухьур а: «Зас мыхаIбишды гьашыкьашды, шурад мыхаIд чIилылад наIгьнимыд ун хъишийне, заихьде хылибыр киидкьыри. Бели, гьабишикла хабар вуруъума, зас изды халкьдикла хабар адиший!»
Джамесебды гафбыр гьамыъ ки йисе джишир, гъийгъа ки актуал, лазим не мада. Кьухьды шаиред гьакьалдид, угутдид, инсындид не тебиэтдид ухьданваIлид келимебыр гьа1ммише инсанашды йикIе адгаси, йис хьуйне, гьабыр халкьдид фикирбыр, хиялбыр, дердбыр йиъи, гьаса йишийне шаирере гьухьур а:

Сада люъуд хьыв мысна бес йикисдиш,
Тембелахда гивисды мес викисдиш,
Халкь хъудишды гьашыкьад сес викисдиш,
Кьуват джангыди гьупхьуд йыха йиъи.

Шафи Амсари