Зас гъийгъа кихьис йигара ха1лал-ха1йван калды (благородный), илсындис къийимды, гьадухъун ки гьакьал-камал кар виъид атабабыед йивандикла.
Кьа1сдыбишды мисала ад виъи: «Йиван дай бадана зулмутди увурч1уре», — гьа рухьуд ихтилат йиъи, велед бадана нине шывга гьаъара. Йиван гьасад кар виъи, тылыес не йивандис илсындид йик1е ад вац1ад виъи рухьура. Йиван гьадухъун ки джуду иессиес къийимды кар виъи викьимаады ишлемиш ваъара. Ихьды банымыд арыди ба1лма-кьулума ва тепима-дерима, сываа бар хъивихисне, дама ус лихъихьисне, ер-емиш лихъихьир хъикьасна.
Ху1риет лувзасма, йилагад машинбыр игъитхьусма, дават ваъады сус рыгыргасды мизан йишийне, йиванар беземиш гьаъарай, сус ларгъусна. Сусус гьац1ыр йигад йиъий, гьилды суруула йиванды лерч1усди, гьилды гъил сахьусду узенге ихьисди, ва суруда хад енгиймар ледубч1урай мадды йиванашиы, джилавдара ныхьребыр хакьыр сус ларубгъурай йиванды.
Атабабыере рухьуд йиъий, са йивандире хизан, мал-къара кьы1да игъиере, амма йивандире хъибкьыд бар йивандире хъивилъэсды вишихьвна, яц га1шды абгаси хьур. Урусашды мисала ад виъи: «Йыхды йивандире гъилы гъаджигиди кьа1чивалды угъвургъара». Гьаса йишийне йивандид кьимет вац1ад илсындис гьа хъывгарана увуху1ре, кьимет гъана, багьана.
Мыха1д арыди йиван адишне йикисдиш, гьис хьурди гъийгъад йыгъа йикьама багъ-быстан лыйха1 гьаъара, машин джувгъу1д калды банала, сывала са рыкъы1д джыгъыр ад джигима йивандире кюмег вылц1ара бар хъивихис.
Мыха1бишды йиванашды тумадыхда рухьура юргъа йиван. Гьадид уфтанвалды виъи хырыдад рыкъы1с вирхьын, гъилаба сылана вирхьад виъи. Мадды тум а бардид йиван виъи хьур. Гьадид та1а1риф йиъи джуду сабырва1лид, асля1хва1лид, гьадид нетидже виъи юкьды бар вихин.
Мыха1бишды бана-сыва гъад йиванар анийиъи, гьабыр елхидыхьван (табун) гыйгъа1ре. Гьабыр уху1ре ябуере. Ябу виъи выг1ылды йиван, сахьусды век1яхды, дирибашды, секки джанывара гьабгъурдиш, джуду елхи уху1ре. Кьы1дид вахтинди гьамыра йизирис гыл рыхы1ре укьуд хъач, гъваб выхьара, ил каъара ахтармиш гьаъара. Даймыхда к1аълаахъуъ макъыет дишир йигара, гьис хьурди залымды йизбыр, кьы1дбыр лет1ес руъурдиш. Кьы1даа игъитхьуйне гъаъ ч1иры-ч1ыкы йигыйне, джаннывара ха1сил джишин бадана, иесси макьыет руъура. Хьибыд сен гъийкьыйне ка гьа ха1р ваъара бар ливхьис, иессияхда хъавацусна, гвалах ваъас ва уу леч1ус вердиш ваъара, рыт1 дживиесне. Гьаса, гьаса эгбыр рыхы1ре, гьамыд хьебыр лабгъура, вирхьас дагъама джишин бадана. Эгбыр йыхы1йне, гьамыс хырыдад рыкъа1 юргъа ваъара яхас, йирхьас раха1т руъура, гьис хьурди гъилихьде гитхьуд к1ак1лара, дагьрара ва я духлара игъджитхьун бадана. Хьынакла сахьусды йивандис йигад йиъи шагар, гьадыла игъитхьуйне хьыт1 сывъара, гъаъ ч1иры, ч1ык1ы укь йихьара.
Хумухтид ыха1д калды вахтинди гьамыс кьел сывъара, гьа кьилик кинийиъи ха1р джурудид дава, дарман ва витаминбыр. Йиванашды ешбыр руъура кьад-хьибц1ыр сен.
Ха1р йиван, джуду ешды-еринды ливкьыйне, сабыра вуруъура, асляхды гъыдаа вуруъура, амма вахтсызкьат1а гьабыр вердиш гьаъас хьур чалыш дишихьвна, гьамыд тархамва1лире, делива1лире гьабыр арыди-джаргыди гыргас йич1ердиш.
Ха1р ху1кийметмыд велаетма ха1р джура йиванашды тумбыр а. Гюней суру джус лейихды йиванашды тум а, къузуй суру къузуес лейихды тум а, гьис хьурди шудаъ мыкьбыр гуджли йиширди, гьадухъунды йиванашды лиъ, кьыдыкь хьулюхьа1 руъура, ч1ар къалин руъура. Дуьни-дуьнйады шумуб иди тум а йиванашды тум хывкьас джишир ц1ам руъура ад, гьамык кинийиъи гьемисед тумбыр:
— Ахелтекинский йиван — гьа йиван вирзере джуду ц1умц1урды къизил варакьад лиъэдыхьван;
-Башкирский к1ирик1 гъад йиван — гьадыхда рухьура балана к1ирик1 гъад виъи, лиъэды, утумыя гъад ч1ара ки к1ирик1 гъана;
-Шварвельский йиван — гьабыр Германие рухьуд ху1киймете уху1ре экке гьаъабыр йиъи, гьамыд утумыя гъад йипакад ч1арад уфтанвалды ваъара, гьис хьурди гьа йиванашды тум кийвилхьвара а;
-Комарг йиван — гьа йиванашды тум анивиъи Францие рухьуд ху1киймете, амма гъийгъадийкьама гьа йиванашды тум хылы ха1р гьаъас илсанашда йич1ир адиш, гьабыр джуьхьды ихтиярахьван ч1иры, ч1ыкы гьаса сигыр абыр йиъи;
-Эксмурский пони — к1ыъды йиван. Гьабыр анийиъий британский островмы, гьамыд лиъ гьадухъун ки хьулюхьа1 йиъи, залым кьы1дбыр гьамыра гъаъ суру лийере;
Фалабелла йиван — Аргентина рухьуд ху1киймете а. Гьа тум йиванашды 1962 сыда илсанаше опытбыр гьыъыр скрешиват гьыъыбыр йиъи, амма гьамыд гьатхынвалды виъи 35 см, к1аъды хынимер ладгъур йигас раха1т руъура;
-Норвежский фьорд йиван — гьа тумдид йиванашы накьудид ранг гъа, гьамыд уфтанвалды ч1арымыд виъи ва къуват а ва1лид;
-Цыганский ваннер йиван — гьа тумадыхда уфтанвалды анивиъи кьы1вырч1ид рангад, гьапхынва1лид, гъилабырмыд кьвакьымыла саъ ки быт1рад ц1умц1урды йипакад къалинды ч1ар гъа;
-Марварский йиван — гьа йиванашды тум бала аъ-гъаъ вац1ардиш, гьис хьурди гьабыр лап ц1ам йишир а гьеми девирбыр гьамыда лет1ес руъура адиш;
-Накаченка йиван — гьа йиванашды тумадис стероидбыр джандихьде гыъыр ад йиъи, гьис хьурди усул быт1рад вишин бадана, уле-хыле вишин бадана.
Гьаса йишийне, ихьды ад йиванашды кьиймет увуху1р йигара.
Чингизхан Ризаков,
с. Рутул
