Джалахьуъды мыха1бишды таарих балана гуджли йиъий, амма гъийгъад йыгъайикьама ихьды мукъа1 археологический раскопкабыр гьаъас йишир адиш.
Мыха1бишды мездикмыхда эккед асыл-насыл ад, таарих ад карбыр йиъи. Мыха1бишихда джалахьуъ «язычиер» рухьуд йиъий, гьис хьурди гьа девирди дур ай гьабише икрам гьаъад Аданай-хьур (верховный бог язычества иудеев), Ат1ыный, Мелек, Бал. Баласды хьылешды, выг1лешды дурубырмыд джубра хъуй окончание «ый» — Гьат1ый, Гьавагый, Адакый ва мадды-маддыбыр.
Сахьусды мездик анивиъий Хъурасур рухьуд ма1хлиди. Сюфтене гьади ай христианашды храм, хьели гьадикла хъывыъыр мездик, амма христианашды атрибутмыд гъийгъад йыгъайикьама духлымар мада Хъурасура ад Фатмагыйшды масала. Генеки христианский храм гимадай хъурасура Панзы-рыкъы1де, гьадикла Дамырды Бабара хал хъыъыр а. Гьа мездикяхда рухьуд йиъий «Эрмениед килисе» хьур, тюрк ч1илыла рухьуд ихтилат йиъи «къавыла лал кывъад» (звон с крыши).
Кьва1бхьусды мездик выъыр ай 820 сыда. 920 сыдырмыйыкьама гьа мездик гьуч1е риджеким валхва выъыр, гьуч1е риджеким дюз хъывыъыр. Джубрана ка, Ислам дин кьабыл гьыъыйне, ха1р тухумахда ва ха1р архыдыхда джуьхьды мездикбыр йишир ай, амма улджумад йыгъа кубас дуруъурай Галды мездике.
Галды мездик 1540 сыдырма хъывыъыр ад виъий христианский храмакла. Гьа мездик исламдид усла хъывгыд виъи дур-ун ад устараше, гьабишихда рухьурай «эмирешды устарар» Мирзабек не Ха1йдарбек.
Хьалала ка мазук1уйшды архыдиклады устар Ха1джи-Идрыса 1905 сыда гьади чардах сувгъур цингед йилагакла. Мыха1бишды джама1хтире сыт1а ха1ч1ур генеки ремонт хъывыъыр.
Галды мездик — рухьуд ихтилат йиъи, улджумад йыгъа сиене мукъа1 ад к1аъды, кьухьды, кьа1сды куб ваъас сыт1а дуруъуд джигана. Улджумад кубала хъуъ сыт1а дишид джама1хтире суалбыр хьуъ гелт1ерей — гьалыхда шыв къайгъу, дерди ади ва мукъа1 шыв гьакьасаб ади, джигьилешис угутад, несигьа1тдид ихтилатбыр гьаъарай. Гьаса гьа йыгъа ад къайгъубыр, гьакьасабыр кьуле гыргас чалыш дуруъурай.
Эвела мездикмыхда аркабыр на купол аддиший, гьа усул йибкьыд виъи яхда гьа1рабашды валаетма, гьабишдыбыше гьасад накьышбыр ана гъебле-кебле гьаъарай, Аллагьад хал йиъи хьур, гьаса темизне ки халкьарай. Мездикма ачых гьаъарай медресебыр гьа1раб ч1ел ха1р ваъасна, ха1р са мусурманас кьуран вац1ыр йигад йиъи хьур.
Кетхудыйшды хынимеше гьа гедене ки медресема кьыле ваъарай, амма касиб-кусубаше джва1ршисды чарабыр гьаъарай ригя-кьула хъадабцура.
Мездикед кьулу ливирхьере, рападкалды виъи хьур, эккед ц1ийлахъан, амма гьа ц1ийлахъан бадана ки эккед кьалмакьалбыр руъурай му1къмыд арыма.
Джалахъуъ мездикяла ун каъад йиъий, кубас азан каъара. Йоква1с, наха1н ха1р тухумара джуьхьды мездикма ваъарай куб, улджумад кубас галды мездике сыт1а дуруъурай.
Джубрана ка, совет ху1кимет вишийне, мездикмыкла сельсоветбыр, складбыр ва совхоз, колхозбыр гьыъыр.
Гьамыъ, Йинчис йыва шукур, илсындид убра ун ыъыр, мездикбыр гъилы лихъийир, динбыр хыле лехъа1шур, дюзды рыкъа1 а1хъа1ч1ур а.
Мира Казиева,
Насир Ибрагимов
