Рутул-Мыха1д. Джалахьуъдыбише рухьуд йиъи мыха1бишыхда «банымыд вилает виъи», амма генеки гьадыхда рухьура «ч1илмыд бан», гьис хьурди Мыха1д районди анивиъи рыхьы1б ч1ел.
Шумуд иди веш гьагъзыр сенбыр мидыла хьурагине илсанар чалыш диъий шуунага дыланаджагъ арыди-джаргыди гыргас. Гьадыла сахьусды илсындире за1хметкеш карбыр гьаъара чалыш дишири кьырбыкла, усукла, къатылыкла ва сиенмыкла гуджли йишири гьа вахтиндис лейихды (кремний) чахмахаклады духлад карбыр. Хала ишлемиш гьаъас, езелбыр гьаъас, накьв лы1вха1 ваъас гьа чахмахад духлакла са чара вишири. Хъуъдире хъуъ илсан уях йишири, гьа1мал-уюнбыр гьац1ыри. Халбыр гьаъарай эккед чархыд духлумашикла, ц1ыхьбыр къавы сийир быт1рад ачыхды халбыр руъурай. Сасадбыше духул адишдыкалды ермы халбыр гьаъарай т1уларагмыкла ва ара, гъара хьамырад ва яки к1а1делед сывахбыр гьыъыр йыкьа1 ки фар ваъарай ц1ай хъаъасна. Ц1ай хъыъыр кихъджийтхьун бадана, наха1н у ры1хъ сыхывъарай, быгады йоква1с ула хъуъ ка гьыъыр ц1ирхьумас гьуфбыр гьыъыр люк1ва хъаъарай.
Банада хад ербыр бынабыр йиъи, гьадыла хал-лахбыр дарымы, ба1льма, кьулума гьаъарай, амма езесды ербыр салтарай дюзды джигима. Хьад йишид ка джамаха1т гъаъ у1гъвулч1ерей яцбыр ки хьура гийир лыйха1 гьаъас. Кьир везерей, хьыт1, на1х, гъа1ргъа1ль ва мадды сукбыр. Сукбыр руху1н бадана, ха1р тухумахда ай ру1х, ха1р багьанадыхьван, гьили хьед айди, гьади гьаъарай ру1хбыр. Эккед-эккед ру1хбыр ай Лалаъан дериди, юкьуд ру1х ай месийшды, кьарт1ыйшды, кьубыйшды, ибахыйшды.
Мирие ад йиъий ру1хбыр на дынгыхатал (рушилка для пшена), гьа ру1хбыр йиъий мызылашды, нуц1уйшды, къананыйшды, сифийшды. Генеки чархыд гъы1диде аниъий артухыйшды, сандусарашды, к1арагъы1йшды, чилфыйшды.
Гьадыла саваенди, эккед ру1хбыр гъай мирие кьулу мазаныйшды, семедагъыйшды, гьабасагъыйшды, къултыйшды, ц1икенийшды ва сырг1а бабад.
Хылид ру1хбыр агыр ай Гъу1ле рухьуд джигима, гьади анийиъий балад хал-лахбыр, сырбыр, гьат1ур ад сылбыр, духлумар, гьа рухьуд ихтилат йиъий, йилагад кьуведид карбыр йиъи хьур. Гьади анийиъи мувад хьедбыр (серные лечебные источники), амма гьа ермы археологический раскопкабыр йыгыр адиш гъийгъад йыгъахьван.
Джалахьуъ атабабыере рухьуд йиъий «хылид кьванаа асиде ваъад диш», гис хьурди хылихьде гине ва яки гьайвырди шывга гьаъас руъуд диш, гьадыла гьеми шикилек кид Зайнар гыгыйды хыле хад къатбыр чарасыздыкалдыбыр йиъий гьа девирдис, шывкиъди сукбыр, ч1ихербыр къатха гьыъыр ху1р ваъас йикисне. Гьабыр йиъий адишва1ля дишва1ля эгъелъэдкалды чарабыр. Хъуъдире-хъуъ, яваш-яваш игъидхьури къавархыехьван руха1 гьаъад чарабыр. Хьели игъидхьури хьидид ру1хбыр, гьис хьурди хылихда хьдидкалды кьу1ве хъудишдыла.
Джат1ур йирхьад хьидыхда эккед кьу1ве хъуй. Хьидид бадана ки са мисала ад виъи «Джаба рухьуд мукъа1 адбише ру1х гьаъарай, гьеми арыды бегедаа саъ мийман йиъий. Мийманара салам суджувгъур ха1а1ч1ур йиъиди, ру1х гьаъара ад устарара рухьура мийманада: «Гьай джан мийман, ва гьис ес салам суджувгъуд?»
Мийманара джываб хъывылц1ара: «Валлагь, за вес салам выйне, вес хьидикла ун йишир диш».
Гьада ру1х гьаъад устарара т1или сысада выр, фикирли йишир, валлагь хьед хъудишды ру1х гьидире йиъи гъургъасды. Гьа гьухьур ад ихтилат йиъи Джабадыбишихда хьед адиш ру1х гьаъасды.
Хъуъдире-хъуъ илсындид фикир гуджли вишир, уях дишир, тукмыд ру1хбыр игъитхьур.
Гьадыла ихьды кьа1сды-кьухьдыбише кьабыл гьаъардиш джила-кьула хьывад хы1л гьувгуйне, гьайвыр бисмиллагь выъыр лаъ люхъвуршере, гьис хьурди гьабышис гьац1ара шууды замха1т виъиди хьыв гьыъын.
Мира Казиева
Насир Ибрагимов
