(Начало в 20 номере)
ДЖАМЕСЕБ САЛАРОВ
Гьа1шыкьад шиъирмыд ч1ел илсанашис бала кьуле идирхьвад, йик1ис бегемишды, йик1 шад гьаъад, сийенебыр кьуле идирхьвад виъи. Джамесебыхда джуды каъды ватан Мыха1д ад ка, ани виъи кьухьды ватан ки — Совет гьу1кимет. Гьадиклаа гьа1шыкьара кирхьере джуды «Джан Магьа1чкъала», «Гьа1зиз ватан», «Ихьды банымы» рухьуд шиъирма. 1958 сыда гьашыкьара бегьем гьыъыри «Адгасдиш», «Труменаз» ва мады шиъирбыр. Кихьир бегьем гьыъыри шаирере яратмиш гьыъыд сатирадид поэзия. Миди джурудид шиъирмыра балад ер хывыркьара Джамесебды поэзияди. Миди шаирере, вахтиндире т1алаб гьаъад ка, эвелди гьа1датбыр терг гьыъын бадана гьаммы я1хъ гьаъара. Илсанашды мыкьлад т1ылбыр, хасийетбыр ки шаиреде аргара, гьаммы ки йа1хъ гьаъара:
Табытахда гуьлег хъийхыр,
Ачар ч1илеклаа саъ гыхы1р,
Укьуд мекелы у сывхыр,
Зирис вишид бела, мискьин.
Йиркьыд геде риге мийман,
Фикирдире лебшура джан,
Хъа1л хъывыъыр къарийехьван,
Руъура вы джура, мискьин! — рухьура Джамесебе джуды «Мискьин» рухьуд шиъирди. «Г1ал кид къари» шиъирди гьа1шыкьара ишлемиш гьаъара мыха1бишды къаргъышбыр, йыхана хьыдынийды писды хасийет гьагва гьыъын бадана:
Гьай выды мизы джин сувкьухь,
Гьадыхьунды бала лалгад!
Выды джывгад сес увкъухь,
Гъаъ игъирхьур хылаа лалгад! — рухьура шаирере эдеб, гьа1йа сувгур ад хьыдынийыхда. Амма шудаъ мезидихьван кихьир а «Ха1бахъа1н» рухьуд шиъир! Гьа1шыкьара джу дамах ваъара йыхды гвалах ваъад эдемихьван сыт1ана:
Сасрук кивхьир шала бармак,
Ха вада дамах, хъа1бахъа1н!
Илсанашды арыди ад,
Мерд, игит, къучах, хъа1бахъа!н!
Гьадхыд банбыр, кьухьды чулбыр,
Халкь гьыъыр а вы ани и хьур.
Вы йиъи ватандид абыр,
Уьлкуьдид чирагь, ха1бахъа1н!
Гьа1шыкь шад и мисед илсанашы, гьис хьуйне тек гьасадбише и йес хьыв кывылц1ад, валыг лаъад. Мукъу1д дамах — ха1бахъа1н выг1ылды на чалахъан хьыдылды диъи. Гьадыыла и гьа1шыкьара гьадухъун йик1 гьана кирхьед гьаасад илсанашикляа.
Гьа1шыкьад варлыд рифма, ритм йес ми шиъирма йыхана гьувгвара. Йес гьагвара, шууна гьанийды шиъирмыра илсанашды йик1е хьыдынийис гьурмет выъын, гьанийды язухъ гьыъын, гьанийс куьмег гьыъын, шудаъ гьанийе йес к1ва1че даъарди гвалах джаваъадбыр, миз кидбыр, дамах ваъадбыр, ата-бабыйшды гьа1датмыс убур джырыхы1дбыр. Гьанийе е xalp даъара йыхвалды выъынис, гьурмет выъынис, намус уху1нис, ватан увуху1нис, кьа1сды-кьухьды уляа сиджинийис. Мибыр и сахьусды гьашыкьад дарсбыр.
Джамесебе кирхьере, джу яратмиш выъыд гьа1шыкьашды группадыхьван Ц1ахы1ра, Москвади йыкьаама ми на1гьнибыр хана гыйгъа1ре. Мибыр йиъи сийенебишис гьац1ад, гирамигды на1гьнибыр: «Куьчери хъиъ!», «Магьа1чкъалыдис», «Горянка рыш», «Дагьыстанас» ва мад.
Гьа1шыкьахда ани йиъи балад шиъирбыр дур-ун ад илсанашис бахш гьыъыр ад: «Готфрид Гасановас», «Фидель Кастро», «Тагьир Хрюгскийес» ва мад.
Гьанийды ч1елбыр гьамыъ ки йисе джишир, гъийгъа ка ц1инене, лаазимне мада. Кьухьды шаиред гьакьалдид, угутмыд ч1елбыр гьа1ммише илсанашды йик1е адгаси, гьис хьуйне, гьабыр халкьдид фикирбыр, хийалбыр, дердбыр йиъи. Илсанадаа фикир джаваъас руъуд кар диш.
ГАДЫЙШИС
Дуьнйаа выхьды, ва1 — дуьнйаадид,
Сий дуньйаады багъ, гадыйер,
Ва1 джидшихьвна ливирк1вардиш,
Маджлисма чирагь, гадыйер!
Вахда вишихъ гьакьал-камал,
Писды кардымыс маъ хиял,
Ми дуьнйаады асланар кал,
Дишихь ва1 уях, гадыйер!
Дидабашдыы рыкьа1 ана,
Быгаады йыгь йик1ыы гьана,
Дыкьа ва1 ки хыле хана.
Ленинды пайдах, гадыйер!
Ва1 диъи дуьнйаадид мырад,
Ихьды халкьдид ихтибар гьад,
Джамесебды улабаа гьад,
Йа1кв вылц1ад чирагъ, гадыйер!
УРУХУIМАI
Хылыы ха1рды михьид шарак,
Хъа1л луьмуву1гъ, захда гарахъ,
Махмырад п1алт1ум нубараг,
Уруху1ма1, уруху1ма1!
Ма1дды ху1рид гушаг калды,
Йич1дыы техьид лашаг калды,
Лизды гилды машдаг калды,
Уруху1ма1, уруху1ма1!
Тепидик кид гыбыл калды,
Гъы1лдид йыгъад хьыбыл калды,
Гванад выгьрыд джыбыр калды,
Уруху1ма1, уруху1ма1!
Хала, мукъа1, элди дур ад,
Йиц1ды т1илийаа уу нур гъад,
Джан гвадырды улабыр ад,
Уруху1ма1, уруху1ма1!
Гьис ваъара ва зас дамах,
Шууна виъи вы гъад ялах?
Гьили ва хъивикьасды къаймах,
Уруху1ма1, уруху1ма1!
Зы бахтсыз йиъи бахтывар,
Дердеклаа вас адиш хабар,
Джамесебды джан йик1 гьад яр,
Уруху1ма1, уруху1ма1!
ГЬАIЗИЗ ВАТАН
Гьадхыд банбыр, дерин дере,
Быч1быр лиркьад гьагьзыр джуьре,
Вахда рухьура элдире,
Гьа1зиз ватан, гьа1зиз ватан!
Деребыр ад хуп1 серинды,
Гьаваабыр ад хуп1 серинды,
Былахбыр ад шаб ширинды,
Гьа1зиз ватан, гьа1зиз ватан!
Мугьудыы гъад рыш-чалахъан,
Гелешихьван гьулхъад чубан,
Гьа1р са быч1 и дердес дарман,
Гьа1зиз ватан, гьа1зиз ватан!
Гьа1р са кардис уьлуьхьде гид,
Рус халкьдыхьван шадна виъид,
Кремлидид виргъихьде гид,
Гьа1зиз ватан, гьа1зиз ватан!
Выды дур и быч1 Дагьыстан,
Бала йигит халкьдид ватан,
Е ки диъи бахтлы вахьван,
Гьа1зиз ватан, гьа1зиз ватан!
БЫЧIИД ДУР ГЪАД
Быч1ид десте хыле хана,
Хуп1 дамах хадишме вада,
Быч1ид гьу1мир ц1амды виъи-
Шунна быч1 гьухьус за вахда?
Хъарац захда, хъарац захда,
Быч1ид дур гъад, быч1ид дур гъад!
Гуьзлва1лид лышан йиъид,
Къашкъарад ук1 хьесымма гъад,
Халичедыхда суркьуйне,
Гьагъзыр джуьре быч1ыр хырхад,
Гыргырмар гид джагварды гвад,
Быч1ид дур гъад, быч1ид дур гъад!
Къуллуу хара, гъилыы галыш,
Гвад кал рирхьад лезгийед рыш,
Вы майданаа а1гъа1рч1уйне,
Ваъара гвадырды юруш,
Вы риьи билбилес таныш,
Быч1ид дур гъад, быч1ид дур гъад!
П1ызымыклаа я1хъ гьаъара,
Къашбыр на улабыр лы1хды,
Дженнетди мелек ки анахъун,
Вы гьанийыыла ки йыхды,
Эдеб, гьа1йадис артухды,
Быч1ид дур гъад, быч1ид дур гъад!
Гуьзелва1лид кьадар адиш,
Мыхыр — гьа1йне, гардан — шуьше,
Xyп1 дишийме гуьзелвалды,
Абгырийдин вы гьа1ммише,
Къизилгуьл, Лала, Беневше,
Быч1ид дур гъад, быч1ид дур гъад!
БАХТЫВАР
«Джан!» — рухьуд хьур, джанде аман амаабдиш,
Ирды эчбыр данырмыы гъад бахтывар.
Мисед дамах маа гьалдана хамаабдиш,
Гъы1р гувгьу1ймар гъиляаба гьад бахтывар!
Выды т1ылбыр багъди ад билбилед и,
Ваклаа руъуд ил къизилгуьлед и,
Йукьуд къизилед, йукьуд ки гымышед и,
Мыйед мыгьыр т1илябаа гъад бахтывар!
Хьедбыр халкь гьыъыр а былах бадаана,
Зы первани йиьи чирагъ бадаана,
Ришбишды арыди дамах бадаана,
Къы1бды гьа1ний т1илябаа гьад бахтывар!
Намуслу рыш, гьу1мир виъи вас ачых,
Ватан абад, зегьмет азад, улабыр тух,
Джамесеб ва гьыъыри ку лап гьа1шыкь,
Выды дур и мизыы уу гьад бахтывар!
Ухьтанва1лис садахьвбыр гьад саз калды,
Ха1лды йы1кьа ц1ыхьыра ад ваз калды,
Рирхьад геде майданаа гьад къваз калды,
Лы1хды къашбыр улабаа гьад бахтывар!
За «Яр» гьухьур, вакляа лы1хды гlap вишир,
Вы бадаана дуьнйаа юкьсур дар вишир.
Гьумирдыхьван къургьшинед бар вишир,
Джамесебды гьу1нимыы гьад бахтывар!
МЫХАIБЫР
Ул ливийне тушаа-тайаа,
Мабдиш ва1хде эдеб- гьа1йаа.
Дидды, нинды джафа зайа,
Тамам на сийид, мыха1быр!
Йыгъынтый мукъ виъий кьула,
Ма1гьле, цихил выъыр джура,
Зегьле гьаабхы1р ва1ла балаа,
Мыйеб мездик ад, мыха1быр!
Му1къуу1 лугъур йирг на къалтах,
Девле, къуллух вишир уртах,
Гадакъиз ка дишир алчах,
Гьай гьерекьийеде хад мыха1быр!
Дуьлъуьр мадиш сынийе са,
Гъайри лагъур йыкьа1, дарса,
Куьлфет ивир гудже, баса,
Гьай музудур на хад, мыха1быр!
Фитне, чугьул йыхды кар диш,
Сыр сырымык выхьды кидиш,
Гьайрийеклаа шу руъуддиш,
Маду1гь инамиш, мыха1быр!
Эвел кьула дишир гьа1вам,
Гьамыъ лювшур хыле кьалам,
Мадиш ку Мыха1 эркек лышан,
Гьа1йуф мисед му1къ, мыха1быр!
Ханас-бегес муьт1уьгь джившид,
Надир-шахда лювшус джившид,
Джамесебыс агаъ вишид,
Му1къ выъыд бербад, мыха1быр!
ГЬАIКИМ РЫШ
Бала гьа1замды вахт виъи,
Лешур ад зы ми дердере.
За вас шагыйет гьаъара,
Джанда ад йик1 йедере.
Дуьзне йихьаъ, адишме,
Ми дердес са мимкин, рыш?
За ми на1гьни гьаъара,
Вы бадаана, гьа1ким рыш!
Джагварды халат лыъыр,
Йик1ыы убур лихьаъна.
Гьадире шыв рухьурди,
Выды йик1ик кихьаъна.
Дуьзне йихьаъ, адишме,
Ми дердес са мимкин, рыш?
За ми ма1гьни рухьура,
Вы бадаана, гьа1ким рыш!
Выды ма1дды йик1ихьван,
Йизды йик1 ки лебчире.
Арабир вы бадаана,
Кьафасдаа эгъебчире.
Дуьзне йихьаъ, адишме,
Ми дердес са мимкин, рыш?
За ми на1гьни рухьура.
Вы бадаана, гьа1ким рыш!
ХЬИБЫД БЫЧ1
Зы гакъыйне, са майданаа лидкьыр а,
Ирды быч1, къы1бды быч1, са ки лала-быч1.
Хьибыдси гьат1усды демдыы йидкьыр ай,
Ирды быч1, къы1бды быч1, са ки лала-быч1.
Джагварды быч1 ки гъай, кьы1рч1ид быч1 ки гъай,
Сиъинбыр ки са-сындыхьван гьалгарай.
Амма ми хьибыд быч1 киидхьур гьагварай,
Ирды быч1, къыбды быч1, са ки лала-быч1.
Ирды быч1 быч1имык лап артухды и,
Къы1бды быч1 гьа1тирес бала йыхды и.
Язухъ лала-быч1ид ц1ам йик1 лы1хды и,
Ирды быч1, къы1бды быч1, са ки лала-быч1.
Хьибыдси быч1 хала сихьис йига1дий,
Аманат кал, джибе ихьис йига1дий,
Ярад хьесымада хихьис йига1дий,
Ирды быч1, къы1бды быч1, са ки лала-быч1.
Ха1ляа лейсан лугъур, сидкьыр йигара,
Ва1 гьа1ммише йик1ыы йидкьыр йигара,
Джамесебды хала лидкьыр йигара,
Ирды быч1, къы1бды быч1, са ки лала-быч1.
Фатима ИБРАГИМОВА
