(Начало в 11 номере.)
СуьгьуIрдид махвбыр
Балугъчиед рыш не паIгьчагьад дух
Авал-авал, ай, адиший, са дид, нин, дух, рыш. Ми виъий бала шадды, бахтлыд хизан. Гьа1ммише мибищды хала йа1хъ, зарафат, гьуьрмет, муьгьу1ббет ани виъий.Йыгъырмыклаа са йыгъа ми хынимешды нинис едере руъура. Гьа са йыгъ, гьа кьва1д йыгъ, нин хъиджиршир, рикьире. Хынимеше не диде кьул ветири, кике ветири, шыв хъаъас йикиси? Гьааса мибыр етим не адгыри.
Эхир са йыгъа диде мадды къари хьараъара. Минийс ки кьва1р рыш дуруъура. Хала гвалах ваъад тек са дид йиъий. Минийе гьа1р йыгъа йихьыр юкьуб балугь хывыркьарай. Гьамыъ хынимер ээке дишир ай, ми балугьмар ки мибишис гъеркьардиший.
Са йьпъа къариере минийде рухьура:
-Ва харкьад балугьмар гьамыъ ес гъехъеркьардиш, выды хынимер ээке дишир а, са чара выъыр, гьабыр ихьды кьулуула эгьедий.
-Вы гьакь риъи, къари, — джываб хъывылц1ара выг1лире.
Быгады йыгъа минийе рухьура джуды рышеде не духарда:
-Ва1, джан балыймар, куткунбыр лешур, захьван дама вите. Йе-ва1 дамаа ч1иринекъебыр йагьмиш гьаьаси.
-Йишихь, джан, дид, — рухьура мибише. Лешур куткунбыр ки, мибыр дуруъура дидыхьван дама. Миди диде мибыр сидиргара ч1иринехъемыхда, выдж руъура усбыр гьаъас. Минийе рухьура:
-Ва1 куткунбыр ац1а гьыъыйне, изды балтыдид сеса у дыкьа, е хала сыт1ана хъу1дгъу1си.
Хынимеше куткунбыр ки ац1ыри, уула кушуба ки йишири, мибыр дуруъура дидды балтыдид сесаа. Ледкьыр гадкъа1маа, хукак диде балта кит1е гьыъыр а, кулкура ми хукас рыхы1ре, тиндире ки сесбыр гьаъара а.
Гич1ере йишир хынимешис, мибыр, гьа1ракат выъыр, лап мыч1ахъа руъума, дама гьаъ ахъа1ч1ус чалишмиш дуръура. Диъи мибыр гагь мидиъне, гагь тиниъне, ра1хъ ыхъвыргардиш. Гич1ере ки руъура, гва1ше ки руъура хьшимешис. Шус хьед йигара руъура, минийс йигара хьед рагъас ч1абалара к1ва1рч ыхъы1р ад хьвара, ришире рухьура:
-Ваъ, джан шу! Ва гьада хьед рагъыхьвна, ваклаа ч1абал викиси. Гука, быссагьа1т йе рыкъыы1 агьа1ч1уси, гьада хала к1ыб лекъедкьаси, гухъука сакьада.
Ма са арыдыыла ка минийс хьед рагъас йигара руъура.
-Гука, гука! Гьада хьед рагьухьна, ваклаа йиван викиси, рухьура ришире. Ма мибыр суьдкуьри ра1хъ гьухъувгас. Сада хабарсызана шура ыгъы1хы1р джуды хыл ришид хыла1, йахара йыхьыр уьряа хьед рагьыри. Ришис гьагвара минийиклаа яц вишири. Решере бахтсыз риши, решере. амма шешун гьаъас минийдаа руъурдиш. Хьура гивир яц ки, ми хъу1рире хала. Гаркъамаа, хал гимадиш. Рыхьыр къумшийшдаа хулкара, гьили гьаадхы1рди дид не нин. Мибише рухьура, мадды гьу1куьмете диъи.
Бала ры1хъа1 не кьуле ирхьури ми рыш, хьура гивир яц ки, эхир сада ми дидыы на ниныы лехъреркьара.
-Гьай нин, миди гарахъ, ма ми белаа ихьды кьулуу хъибкьыр а, — хьур, лал ваъара джурхуд ришире, рыш не яц гьаадгуйне. Дид не нин сасынийихда гадкъар, ишаарабыр гьыъыр, хьели хулкара:
-Вы миди йиркьыри, бес шу гьили а?
-Шу дама йикьири, ми яц ки зада ывгыд виъи, — рухьура рышере.
Мадды чара адишне, мибише рыш кьабыл раъара. Миди ки диде балугъмар харкьара джуду хизан увуху1ре. Рышес джурхуд нине гьа1ммише са-са гвалах гьувургарай, гирт1е раъарай. Ми сирирга дама яц выхьас, хыле ки гвалах вылц1ара: сукуйбыр хырхас, дын ыхы1с ва мадды. Улес са к1аъды гугалый ки вылц1арай.
Рышере сийене гвалахбыр гьаъарай, гугалый ки джувулъур хана хъуьрирей. Бала хийылдик кирхьури джурхуд нин.
Т1или сысада выр, минийе рухьура:
-Ваа, са к1аъды гугалый ки са йыгьа джувулъур ад, бес ми шууна хьыв-хьед кидишне дуламиш риъи. Ваъ, миди са кар а! Минийе джиды кьухьдыбыйды рыш сириргара джыбра, рухьура, быт1раиа гарахъ, гьание шивди гьаъад.
Рыхьыр ми суруркьара кулырма, гаркъара, амма ришире суркьур гываъан хырхара. Эхир бизар ришир, ми никьик кирирхьвара. Нинде рухьура:
-Гьанийе гываъан ий хырхад, мадды шешун гьаъардиший.
Джыбра хъуд йыгьа к1аъдыбыйды рыш сириргара, джи фикир ваъара:
Агьа, минийе са кар ки гьаджагуд сатасдиш!
Нине гьухьуд ка, ми рыхьыр кулырма суркьури. Балад геде рыш суркьур гываъан хырхыри, хьели кьа1чи ришир, лаъ лурзур, яцад бейде рыхьыр, са кач эгьеп1ир, ха1ред лъури, тимбыйды кач сееп1ир, як люъури. Тух ришир, суркьур гвалах бегьем хъывыъыри. Риши рахара хъиркьыр нинис ихтилат хъыъыри. Выг1ыл хъикьасды калды геде, ми рыхьыр, угь, агь ваъара, месе эрч1ури. Выг1лиде рухьура:
-Гьайвыр йыхьыр яц гьубга, гьадид якыды ла гъайри гьидиклана зас дава викисдиш.
Выг1лире яц гьубгури, рыш сиригыри руд-ухьунбыр сидкьас мириеде.
Рыхьыр, мириеде суркьур, решере а риши. Минийе рухьура:
-Джан изды хъыгад шу джан! Гьамыъ за гьалыс гьаъаси изды йик1ыы гьад хиялмыд ихтилат? Гьамыъ выш хъацуси захда, изды йик1ид мырадмыхда? Гьалыс гьамыъ гьаъси за ихтилат, шууна зы пачаагьад духарыс выг1лис рыхьыр, вас гымышед вихь гьыъыр, гьа1ммише вас шилды майданаады укьбыр кывысди? Гьалыхьван суркьур решеси зы, гьалыхьван суркьур изды хийалмыы йа1хъ гьаъас за? Гьай бахтсыз зы, гьай бахтсыз изды шу, захда хъаджацур, хьед рагъыд!
Бала решири рыш, бала джи ридж ретири, гьарай-лалбыр гьыъыри, хьели хьесым-хыл сихъидкьыр, хьидик ка1рч1ури, руд-ухьунбыр сидкьа гьаъас. Миди хатыдире шалырды к1еъэлире сабыйды джабат1 хьиды лийири. Лакьалкьара гич1инире, хъиркьыр са джабат1 хыле хана, хъырхьыр хала гирк1а гьыъыр, джурхуд нинис гьамабугухь хьур, гъилыдыбыр гъадишне гьа1йат хъалхьара ка1рч1ури.
Хабар гьилаа выс? Хабар ми гьукуьметед па1гьчагьад джигьилды духарыклаа. Минийс бала гъы1рчехъанва1лыы йик1 гьад йиъий. Ми йыгьа йыхана кефикуькне хъиъид пачаагьад дух, мирийеде йивандис хьед кывыс лубзура. Йивандире «пырх» ваъара хьед рагъас дживч1ир а, гакъыд, мирийек са к1аъды джабат1 кини йиъи. Гьайвыр ми хьидиклаа гьаъ келъэре минийе, хыле лешур, джуды юлдашешде рухьура:
-Мидиъ гадахъ, шудаъ к1аъды гъил кид рышед джабат1 йиъиди! Гьеми изды къисмат йиъи! Зас гьааса гьагвара ки, ми изды гьу1мирдид метлеб виъид ка. Ми ти зас гьа1ммише никьихьде гьарургад га1дды к1аъды, дзицийед калды гъил кид, сахьусды гуьрчекды рышед джабат1 йиъи, зас гьац1ара! Дирине, дирине дыхьыр ми джабат1ад тай гьахъагва гьаъ! — рухьура пачаагьад духара джуды векилешде не везирешде.
Хьыбыл ка йеримиш дишири пачаагьад духарды гыдзырар ми кар кьуле гыргас. Амма ми сийене гьу1куьметдид ришбишыхда дыхьыр, ми джабат1ад тай ахъджыгыр, хъидкьыри. Пачаагьад духара рухьура:
-Белки мадды гьилага йидкьыр, шегьердидаа хырыда гьилига йешемиш дуруъура ад вышга ад йикиси, гьац1ара гьаъ.
Маа дуруъура гыдзырар. гьац1ара руъура мибишис миди балугьмар харкьад са эдемиед хизан йешемиш вуруъура ад. Минийыхда а рухьура хьибыр рыш.
Ми хабар вишид ка, гуьлле ка миди дуруъура мибыр. Рухьура, хьибыр си рыш гъаъ дака. Тинбыр йидкьыр хьура луьдзийне, таджиб руъура гыдзырашис: мибишды хьура лурзур ай ти, пачаагьад духара мибишис ихтилат гьыъыд, джус никьихьде гьаргуд рыш. Минийс тимбишды хыле хад джабат1 гьагуйне, рахара рыхьыр джиды джабат1 хана хъиркьыр, тимбишды хыляа агъа1шур джиды гъилыды, дирине-дирине гъилабаа у лыъыри.
Миди гыдзыра1ше джухьды дерди гьухьур, рыгыр рыш йиванды лахъаргъур, тинийихьде ул гивхьир ад язныйед бейде хана хъидкьыри.
Йогъц1урды йыгъа на йогьц1урды выше даватбыр ай, накьрабыр рыхы1ре ай. Пачаагьара на духара рышед дидис не гьанийды хизындис сихьири бала гуьрчекды халбыр. Мибишды шадва1лыхда кьадар адиший.
Ва1 ки гьабыр ка бахтлы дишихь!
Г ъыIрчехъанад вааси
Ай-адиший гъы1рчехъан. Минийыхда ай къари не дух. Ми гъы1рчехъан гьа1ммише руъурай гьы1рче Ц1ийлахъана. Ми йиъий лап сахьусды гъы1рчехъан. Минийды дур-ун сийене Дагъыстандис гьац1арай.
Эхир ки гъы1рчехъан кьа1се руъура, гъы1рче хъу1гъу1с гьа1л мадишди, миние сес ваъара джуды джигьил йишир ад духарыхда. Шудаъ джуды дух век1егь йиъиди, гъы1рчехъанва1лы йик1 гьади дидис йыхана гьац1арай, гьадыыла миние рухьура:
-Джан дух! Зас йыхана гьац1ара выды йигитвалды, век1егьвалды, амма зас йикьис архыйинен йигара, гьадыыла зас кьин гьаъ, вы мысна ки Ц1ийлахъан банаа гъы1рче руъусдиш, хьур.
-Иишихь, джан дид, — рухьура духара.
Са арыдыыла ка дид йикьири. Гьамыъ хал уху1н духарыы вуруъура. Руъура ми гъы1рче, сийене банбыр, сывбыр гьац1ара ру]ура гадыес. Гьамыъ минийс йигара руъура Ц1ийлахъана руъус, гакъас, гьис диде минийда ч1ел лювшурди.
Дидис гьилаа гьац1ара йикиси, зы мидиъ йыхьыд, — фикир ваъара духара. Хьели ми субкура Ц1ийлахъан банаа. Ми мыч1ахъа йишийна леркьара, миди са падж калды са джыгаа агыр, гьади йыхьыр сархара, йа1кв ачых руъумаа. Сада выше гада никьиклаа киибхьура, уле виригъ увгъуд ка йишир. Гич1ере йишир лаъ лийчид, ригид кьа1редаа аъ гьассад йа1кв руъура ай, лап быркьа1 гьаъасды калды. Гьайвыр туфанг лювшур, вийири. Гъаъ агъа1ч1ур гакъама, са гьидикне киджвиркад са гьа1йван викьир сивир а. Мидыыла къыдыкь эгъет1ир, йидкьыр паджилды масалыхда хъийири: паджиле йыгъа ка йа1кв идхьури.
Йа1ква1с гъы1рче йыхьыр, са-кьва1б гъы1рч ки йывхы1р, ми къыдыкь ки, гъы1рчед лашбыр ки ара ихъихьир, къиркьыр нинде хъывыри. Нине ми хъыдыкь гъаъ эгъет1ийне, хал нурдире ац1ыри. Мат ришир гергыд нинде миние гьухьури:
-Гарахъ, нин, ва гьалда-га гьухьусди маъ, дишди къараненийс гьац1ара йикиси.
Амма шудаъ дух на нин чалышмиш диширди ки, къараненийс ригида къыдкьыд нур гьагур, рыхьыр пачаагьада гьухьури. Паачагьара сес выъыр гьы1рчехъан гадиехда, минийда нур вылц1ад къыдыкь йа1гьы1ри. Гадиере хала ад-адишды сиене къыдыкьбыр йидкьыр выри, тек са нур вылц1адыла гъайри. Пачаагьара меджбыр гьыъыр, нур вылц1ад ки гьаадхы1ри. Хьели минийе рухьура:
— Вадаа шывга ла1гъуьре, ва зас нахчирмыд кьырбымыд хал ки сихьаъ, джин паачагьад рыш ки раъ.
Йешере хъиркьыри дух хала, йыхьыр сахыри. Никьихьде минийс гьабгура дид. Миние рухьура:
— Гьухьурийме за вада Ц1ийлахъана гъы1рче ма1вгъ, хьур? Гьис вы захда хъаджацуд? Йишири, гьаъасды гьыъыри, йикисди ки йишири, гьамыъ ва захда быт1раана убур хъац: Йа1ква1с лаъ лузур, лыз гьаъ, хьели гьа лызырыклаа гlapap, гъы1ба1р гьыъыр, накьудихьде гирк1а гьаъ. Хьели шыв йикисди, вас гьагваси.
Лаъ лузуд ка, йахара йыхьыр диде гьухьудбыйды гьыър, сукьур гакъара а, гьамыъ шыв руъуди: мибыр гирк1а гьыъд джигида лаъ магьиед халбыр лузури. Миммыхда гадкъас кьва1б ул выгарай! Йыхьыр пачаагьада гьухьуд ка, ти йиркьыр гакъыр, джуды халбыр сатыр, йиркьыр миди сухъукьури. Гадиеде миние рухьура:
-Зас гьац1ара, вада шывга леч1уси, миди лумабыз, йыхьыр дирине ми халмыс лейихды сус хана хъикьа — джин пачаагьад рыш, сахьусды дуьнйаа гуьзел.
Хъиркьыр хала, духара нинис ихтилат гьаъара. Решере, решере миние духарыс улесды, рагъасды гьа1зыр гьаъара, дух рыкъа1 ийере. Сукури гада. Минийс гьа1сил руъура са эдеми, банымыхьван гьулхъад.
-Шыв йигит гвалах ваъара ваъ, — рухьура гадыере.
-Гьей, ми гвалах виъиме хьели! Йигит гвалах ваьара ва, джин паачагьад рыш ахтармиш раъара ад, — рухьура миние.
-Иди изды дуст йишмы, — рухьура гадыере.
-Бала шадана, — рухьура ми юлдашере. Сыт1ана рыкъа1 суьдкуьри мибыр. Са арыдыыла ка мибишис нац1ур г1а1ле увгъур, ма хьед йигара рухьуд эдеми гьа1сил йишири.
-Шыв йигит гвалах ваъара ва! — рухьура гадыере.
-Йигит гвалах ва и ваъара ад, джин пачаагьад рышехда йиъид, — джываб хъывылц1ара тиние.
-Иди зас дуст йиш! — рухьура гадыере.
-Башуста! — джываб хъывылц1ара минийе.
Гьамыъ хьибырси суьдкуьри рыхъа1.
Са арыдыыла ка мибишис ру1ху1хьде г1ал гихьир ад эдеми гьа1сил руъура. Минийиклаа ки дуст гьаъара мибише, сыт1ана дуруьура.
Бала геде гаадгъы1ри, сагьа1л геде гаадгъы1ри, эхир мибыр джин паачагьад гьу1кимете ледкьыри.
Дыхьыр, мийман субкьуд духлаа сыдкьы1ри. Эхир мибыр пачаагьад бейде дыгыри. Паачагь хъацури мибишды дердехда, хьели гьухьури:
-За рыш рывыси, амма ва1 за гьаъасды кардымыхьда гудкеснахъун.
-Йишихь, — рухьура дусташе.
Пачаагьад илсанаше ливирхьере йывыб гьа1йег, гьаъара йимаг, рухьура:
-Ва1 ми сиене йимаг люъур йигара.
Ру1ху1хьде г1ал гирхьение садана аъ лийир ми йимагбыр, ма улесды хъа1гъы1ри.
Хьели мибыр са хала эдир, гъараа ц1ый йыхы1ри. Мири аъ ливение мири гьаъ сивигыр, ц1ай садхъа1 хъыъыри.
Мидыыла хъуъ сиргара гада паачагьад рышед бейде, рухьура:
-Эгер вахьван сивигыд джинн валаа хьурагине хъибкьухьна, вас рыш аргасдиш, эгер вы к1ыб хъиркьухьвна, рыш выды риъи.
Гада на джинн рыкъа1 а1чIуд ка, банымыхьван гьулхъание джиннед хьура банбыр хаабгъура, гада дирине йиъине а. Шинед не хьумад вишир а джинн, банымыы лювгьуд хьур. Гада джиннахъаъ к1ыб лийкьыри.
Рышед гуьрчеквалды гьувгуйне, гада выдж джудаа йишири, рышес ки гада йигара йишири, ти гьагуд ка.
Рыш хана хъиркьыр, гадыере дидде хъырвыри. Диде джуды ч1ел кьулыы выгыр, рывыри рыш гадиеде. Юлдашер рыкъа1 ахъа1ч1ури. Рыш шад риъи, шад риъи. Гадыес ры1хъ иишир, минийде рухьура йиъид ка. Решири рыш, гихъирхьис джирч1ир а. Юлдашеше гуджехьван гирхье хъырыъыри.
Гьа1р са юлдаш джуды джигиди лихъийкьыйне, гьади адгыри, гада на рыш хъидкьыри джуды пачаагьлыгьа. Гада йыхьыр пачаагьас хабар выъыри, джу рыш йиркьыр а. Йахара рышехда руъура пачаагь. Минийды быт1равалды гьувгуйне, йик1 т1ут1кьур, миди йикьире пачаагь.
Халкьдире бала шадана ми гадыйекла гьаъара пачаагь джуды гьу1киметед, рыш ки джус хъараъара.
Йогъц1урды йыгьа на йогъц1урды выше даватбыр йишири. Джигьилер джухьды бахтмы ледкьыри. Я Аллагь, ва1 ки, ми махвалыхда хъадацубыр, бахтмы ледкьыхь!
Фатима ИБРАГИМОВА
